BÍLAR, FÓLK OG UMFERÐ

BÍLAR, FÓLK

OG UMFERÐ



EFTIR BJÖRN ÓLAFS

Ekkert töfratæki 20. aldar er eins umtalað og bíllinn. Hin svífa í háloftum, fela sig í jörðu eða sitja bara inni í hýbýlum sem sjálfsagðir hlutir. Bíllinn er úti á almannafæri, veldur aðdáun, mengun, hættum. Hin eiginlega bílaöld hófst ekki fyrr en að lokinni fyrri heimsstyrjöldinni og bíllinn breyttist úr leikfangi yfirstéttarfólks í almenningsfarartæki.



Louis Renault er á leiðinni í jólaboð, fyrir rétt rúmri öld, 24. des. 1898, með móður sinni og öðrum fjölskyldumeðlimum. Hann er tuttugu og eins árs gamall og er nýbúinn að smíða þessi þrjú skrítnu farartæki sem þau ferðast í. Hann selur tólf bíla í boðinu. Þannig byrjar saga stórfyrirtækis.

Landar hans Panard og Levassor höfðu smíðað bíl sjö árum áður og 1886 höfðu Þjóðverjarnir Daimler og Benz gert fyrstu bílana.

Þótt bílar væru fyrst og fremst leikfang næstu tvo áratugi dreymdi Louis frá upphafi að bílar yrðu almenningseign, eins og síðar Ford og Volkswagen. Hin eiginlega bílaöld hefst ekki fyrr en að fyrra stríði loknu. Á velferðarárum þriðja áratugarins hefst stórframleiðsla bíla á færiböndum, og þeir verða fljótt hluti af borgarlífi Vesturlanda. Bíllinn breytist úr leikfangi yfirstéttar í nytsamlegt farartæki, flutningatæki fyrir fólk og varning. Hann verður þó ekki almenningseign fyrr en á sjötta áratugnum, fyrst vestanhafs, síðan smám saman í öðrum heimshlutum. Þegar í byrjun aldarinnar koma fram hugmyndir um að aðlaga borgir bílum. Þær byggjast á þeirri forsendu að bíllinn myndi möguleika á að búa í skauti náttúrunnar og njóta um leið öryggis, atvinnumöguleika og menningarlífs miðborga. Frægust af þessum tillögum er Broadacre City arkitektsins Franks Lloyds Wrights sem sýnir víðáttumikla byggð einbýlishúsa, sem þjónað er með mjög rúmgóðu vegakerfi. Evrópskar hugmyndir sem byggjast á sömu forsendum sýna borgir þar sem strjálli byggð háhýsa í fögru landslagi er þjónað með hraðbrautakerfi. Leifar þessara hugmynda eru enn við lýði og ótrúlega lífseigar, þótt árangur þeirra sé dapurleg úthverfi, blokkir og hraðbrautir, sem enginn vill hafa í nálægð né augsýn, en sem litið er á sem verðið sem við greiðum fyrir góð lífskjör og nútíma lifnaðarhætti. Viðhorf almenningsálits gagnvart bílum og umferð gerbreytist þó á sjöunda áratugnum. Fólk í ríkustu löndunum gerir sér grein fyrir því, að ofnotkun einkabíla spillir umhverfinu sem það býr í. Hraður hagvöxtur þessara ára veldur stóraukinni bílaeign og -notkun og þeim fylgja umfangsmiklar framkvæmdir í vega- og gatnakerfi sem gerbreyta umhverfi sem fólk býr og vinnur í. Andstaða gegn gerð hraðbrauta í þéttbýli verður svo almenn að þar er víða alveg hætt að leggja þær, m.a. í Bandaríkjunum síðan á áttunda áratugnum. Athyglisvert er að þessi andstaða kemur fyrst og sterkast fram í Kaliforníu, ríkasta og bílvæddasta fylki landsins.

Frétt vekur athygli um allan heim: Ákveðið er að hætta við hraðbraut á stólpum, sem áætlað hafði verið að byggja í gegnum San Fransisco. Skoðanir fólks eru þó ekki einradda. Stór hópur heldur því fram að hver bílfær manneskja hljóti óhjákvæmilega að eiga eigin bíl, þannig sé þróun sögunar og örlög mannkyns. Aðrir eru á þeirri skoðun, að líf í borgum og á þéttbýlissvæðum verði óbærilegt, ef einkabílar gegni svo miklu hlutverki og að nauðsynlegt sé að aðlaga bílinn borginni en ekki öfugt. Þó er samhljóma hræðsla við ofvöxt bílaflotans, sem Erró tjáir á þessu tímabili í myndinni Carscape. Eins og Bjarni Reynisson hefur bent á hafa ekki komið fram á síðasta aldarfjórðungi leiðandi hugmyndir um þróun borga. Aðeins ein lausn er nú sameiginleg flestum borgum: verndun sögulegra borgarhluta fyrir of mikilli umferð, lausn sem sumstaðar myndar tegund af dúkkulandi en annars staðar, þar sem hún er tengd góðum almenningssamgöngum, hefur blásið lífi í táknrænustu hluta borga.

Ekki vantar þó hugmyndirnar. Í háalvarlegum fjölmiðlum er bent á að notkun reiðhjóla og jafnvel hjólaskauta gæti stórminnkað umferð og einnig að væru hverfi byggð þannig að íbúarnir kæmust gangandi erinda sinna mundi þörf fyrir bíla eðlilega minnka. Líka hafa tölulegar upplýsingar sýnt, m.a. frá Bandaríkjunum, að bílaeign er mun minni í þéttbyggðum borgum en þeim strjálbyggðu. Þannig á meðalfjölskylda í Boston aðeins 0,9 bíla og þar er þéttleiki byggðar 46 íbúar á hektara, en í Los Angeles á hún 1,5 bíl og þéttleikinn er 29 íbúar á ha (líkt og í Reykjavík.) En borgir hafa þróast á mjög mismunandi hátt á undanförnum áratugum. Bæði efnahagur, siðferðileg og stjórnmálaleg viðhorf, saga og auðvitað almenningsálit hafa mótað mjög mismunandi borgarumhverfi. Alkunn eru dæmi um óstjórnanlegar og óleysanlegar flækjur borga sumra þróunarlanda Asíu og einnig dæmi frá Vesturheimi um borgir eins og Phoenix, Arizona, sem maður keyrir í gegnum án þess að taka eftir því. Á Íslandi hefur arkitektinn Pétur Ármannsson bent á afleiðingar þróunar höfuðborgarsvæðisins undanfarna áratugi: Myndast hafi næstum því tvær þjóðir á svæðinu, önnur á vestanverðu Seltjarnarnesi, hin í úthverfum og -borgum. Munurinn á þjóðunum sé fyrst og fremst viðhorf við og notkun einkabíla sem móta síðan gjörólíka lifnaðarhætti.

Gaman er að bera saman borgir með gjörólíkum samgöngukerfum og áhrif þeirra á líf fólks.

Los Angeles: Tom Stan tók á móti mér á flugvellinum, sem er á miðju borgarsvæðinu. Tom er rithöfundur en líka hjólreiðagarpur og hreykinn af því að hafa hjólað þvert yfir Bandaríkin og til baka. Úti er hellirigning, sem fór vel við ræðu Tomma sem hafði ákveðið að rífa niður blekkingar mínar og drauma um borgina. Til þess hafði hann nægan tíma, umferð var mjög hæg á Pasadena-hraðbrautinni til Glendale sem er líka á miðju svæðinu. "Þú heldur eflaust að hér séu allir ljóshærðir og laglegir á sjóskíðum við ströndina? Á henni er enginn nema í smágirðingu á Venice Beach, þar sem túristar taka myndir af vaxtarræktuðum exhibitionistum."

"Hvar er þá fólkið?" spyr ég. "Það er allt í verslunarmiðstöðvum eða í einhverju Disney-landinu, enda er ekkert annað hér. Þú ættir að sjá vinnufélaga mína, bætir Tom við, þeir sitja allan daginn hreyfingarlausir og standa ekki upp af hræðslu við uppsögn, nema til að fá sér mjólkurkaffi og gotterí. Síðan eyða þeir mörgum klukkutímum í vélloftræstum, lokuðum bíl með kaffikrús fyrir framan sig. Daginn enda þeir fyrir framan skerminn með matarbakka og bjórdósir og svo beint í bólið. Morguninn eftir fer fjölskyldan á fætur fyrir allar aldir, börnunum er ekið í allar áttir og síðan er ekið í vinnu. "Heldur finnst mér þú vera harðorður, Tom. Fólkið hlýtur að dúlla sér í garðinum og fara út úr bænum um helgar." "Garðurinn er bara skraut fyrir framan húsið, það kemur strákur öðru hverju að slá blettinn. Hann er yfirleitt ekki notaður. Um helgar fer það í skemmtiferð með börnin í eina af þessum verslunarmiðstöðvum sem ég talaði um áðan. Þar er "allt"." Hann heldur áfram að lýsa fólki, sem er búið að gleyma því að hægt er að opna gluggann á bílhurð. "Ég hélt að hér væri besta loftslag í heimi," segi ég. "Það er betra að sigta það áður en maður andar því að sér loftinu því." Orðinn leiður á þessu röfli í Tomma fór ég að skoða fólkið sem hreyfðist rólega í hina áttina á þessari tíu akreina hraðbraut. Allir virtust annars hugar og afslappaðir, sumir hreyfðust örlítið, sýnilega í takt við tónlist. Ljóðræn sýn í gegnum rúður og rigningu.

"Sjáðu," segir Tom, stígur í botn og ekur nokkuð glannalega milli akreina. Við þetta gjörbreytast andlitin, sum verða óttaslegin, önnur reið og fylgdi þeim steyttur hnefi, enn önnur setja upp svip sem þýðir að þau höfðu ekkert séð. "Ef frá er talið ofbeldi og banvænir sjúkdómar er þetta lið ekki eins hrætt við neitt og að lenda í bílslysi eða að missa ökuleyfi. Þá hrynur lífsferill þess. Hefuðu ekki tekið eftir því að í Hollywood-mynd er nær alltaf sýndur glannalegur akstur, örugg aðferð til að ná til tilfinninga þessa fólks."

Nálægt leiðarenda fer Tom út af hraðbrautinni á holótta götu sem stefnir beint út í stóra tjörn. Líst mér ekki á blikuna. "Engar áhyggjur, regnvatnsleiðslur L.A. eru í rusli, þetta er alltaf svona í óveðrum. Á morgun verða hér bara smádrullupollar," segir Tom og stingur sér í tjörnina. Á hinum bakkanum sitja bílstjórar sem greinilega eru huglausari en Stan.

Úr því að allt er svona ómögulegt hérna flyttu í aðra borg, segi ég; hvar mundir þú vilja búa? Í Los Angeles, svarar Tom hiklaust. Í Los Angeles eru nær engar almenningssamgöngur. Til eru vagnar sem flytja fátæk börn í skóla, einnig aðrir sem tengja hótel við flugvelli, en venjulegir strætisvagnar eru sjaldgæfir og tengja aðallega gömlu miðborgina Downtown við næstu hverfi. Þá nota eingöngu unglingar og fólk sem greinilega hefur orðið undir í lífsbaráttunni. Þeir eru óloftræstir, og á heim eru mjög dökkar rúður. Þær verja bílana fyrir hita, en gárungar segja að þannig truflist ekki vegfarendur af sýn farþega. Sporvagnar tengdu áður hlíðahverfi borgarinnar við Kyrrahafsströnd en þeir voru dæmdir hættulegir og hávaðasamir og lagðir niður.

Í Evrópu pirrast fólk í umferð. Það keyrir hratt, glannalega og skrykkjótt. Í Suður-Evrópu skammar fólk hvað annað milli bíla, jafnvel með hótunum og dónaskap. Kaliforníubúar eru greinilega komnir á annað menningarstig.

Saana: Fyrir utan flugstöðina stendur gömul amerísk drossía. Í framsætinu liggur drengur, greinilega ókynþroska, klæddur bláum kyrtli, með gullbelti um sig miðjan. Í beltinu hangir rýtingur í glæsilegu hulstri. Um höfuð hans er vafinn á flókinn hátt strautlegur klútur. Mér er vísað til sætis aftur í, strákur sest upp, setur bílinn í gang og ekur á ofsahraða eftir beinum vegi sem lýstur er daufgulu ljósi. Landslagið í kring líkist leikmynd í eftir kjarnorkusprengjumynd; allt er rauðgult, skítugt og hrörlegt, meira að segja hundarnir sem hlaupa vælandi yfir veginn. Allt í einu birtast borgarmúrar, bíllinn rúllar niður í árfarveg sem notaður er sem vegur í þurrki, fer upp úr honum snögglega aftur og stansar brátt harkalega. Barnið hleypur út úr bílnum, hrifsar töskuna mína og strunsar á undan mér inn í krókótta götu. Á leiðarenda leggur hann frá sér farangurinn og hverfur. Hvorugur okkar sagði eitt orð alla leiðina. Ég banka upp á hjá Brigitte. Brigitte er eina erlenda konan sem býr í gömlu borginni í Saana. Hún talar arabísku, er fædd og uppalin í Sýrlandi, lærð í París, og vinnur nú við mannúðarstörf í Yemen. Ég segi henni ferðasöguna. "Beltið og rýtingurinn eru nokkurs konar fermingargjöf sem piltum er gefin er þeir eru taldir fullgildir. Þessi er sennilega þrettán ára. Ekki er litið á börn hér sem börn heldur sem smáfólk. Strákur kann á bíl, þá keyrir hann. Höfuðfat hans sýnir að fjölskyldan á peninga, hann er af góðu fólki. Þessi tákn eiga sér hliðstæðu á Vesturlöndum þar sem foreldrar gefa börnum sínum bíl á ökuleyfisaldri til að þau skammist sín ekki. En rýtingurinn er fyrirferðarminni og ekki nærri eins hættulegur"... Brigitte kennir mér á borgina. Eins og í öðrum fátækum löndum, á fólk í Yemen yfirleitt ekki fyrir bíl. Þeir eru því fáir. Eftir smádvöl í landinu komumst við þó að því að mjög auðvelt er að komast hvaðan sem er og hvert sem er bíllaus. Sé maður mikið að flýta sér er hægt að bregða sér á baksæti á taxi-moto sem sveiflar sér milli bíla og er langfyrstur á áfangastað. Sértu skræfa er ágætt að veifa í smátaxa, sem tekur þrjá óviðkomandi, sem hver borgar fyrir sig. Það kostar verð vínarbrauðs. Sértu blankur er hægt að taka stórtaxa í félagi við sex eða tíu aðra. Í þá er líka veifað en þeir fara línu eins og strætisvagnarnir sem eru ennþá ódýrari og notaðir sem leiktæki af strákum, sem hanga utan í þeim. Sama kerfi er notað til að komast á milli byggða. Í ríkari löndum eru slík kerfi sjaldgæf. Þó uppgötvaði ég að Ísraelar hafa hermt eftir nágrönnum sínum sem þeim er svo illa við, þeir nota sama kerfið, en farartækin eru þó fínni og þægilegri.

Reykjavík: Agnes er ljóshærð og falleg en á við það ólán að stríða að búa í Hafnarfirði, í Blautulaut sex. Hún stundar nám við háskólann og er bíllaus nema þegar móðir hennar er í góðu skapi. Strætisvagnasamgöngur eru svo seinlegar og strjálar, að hennar sögn, að fljótlegra er að komast í skóla á hjóli. Agnes er að safna sér fyrir bíl, helst rauðum, sem færi vel við uppáhaldsvaralitinn. Agnes talar: Annaðhvort safnar maður fyrir bíl og hefur ekki ráð á neinu öðru, eða ég leigi herbergi niðri í bæ og hætti að safna og hef heldur ekki ráð á neinu öðru.

Æskuvinur minn, Ari, faðir Agnesar, fráskilinn og nýgiftur maður, vill endilega fara með mér í bíltúr, til að sýna mér nýbyggingar í bænum. Hann kemur á stórum bíl sem lítur út eins og jeppi framan á en frá hlið eins og líkbíll eða líkkista. "Frekar það síðarnefnda, segir Ari, hann er dálítið valtur þessi. Þetta er fjallajeppi." "Já, ertu orðinn fjallamaður, þú hefur breyst." "Hann hefur nú aldrei fjall séð nema úr fjaska, þessi. Hann gæti rispast í ófærum". "Af hverju varstu þá að fá þér þetta, og hvernig kemurðu ömmunum upp í hann? Ýtirðu þeim eða togar þú þær upp?" "Frúin sér um þær." Það er glampandi sólskin og Ari sýnir mér Rima og Borgir í góðu skapi. "Þú skilur ekki bíla, segir hann, manstu ég var alltaf á druslum af fínni tegund; það er out. Þegar ég kem á honum þessum á réttu staðina er tekið á móti mér með allt öðru augnaráði, þú skilur. Maður verður að fylgja sínum tíma." Það veður á Ara. "Manstu eftir Lúlla?" Lúlli bjó á Vesturgötunni og átti langfínasta bílinn í hverfinu þegar við vorum smástrákar. Þegar Lúlli ók upp Bræðraborgarstíginn hættum við samstundis í stórfiskaleiknum og horfðum með aðdáun á sýnina. Lúlli var holdugur maður á besta aldri og sat makindalega í nýjustu tegund af Pontiac. Bíllinn var hafdjúpsgrænn, skreyttur skínandi krómi og í laginu eins og konur á Rubensmálverki. Lúlli ók hægt og sneri til vinstri á Öldugötu. Við krakkarnir hlupum á Ægisgötuhornið, Lúlli birtist aftur, tók ekki eftir okkur, sneri inn á Vesturgötu og keyrði inn í bílskúr. Enginn hafði séð Lúlla fara annað á bílnum, en sagt var að hann færi einu sinni á sumri á honum til Þingvalla. "Ég er Lúlli okkar tíma," segir Ari, sem er ekkert spéhræddur og hefur aldrei verið merkilegur með sig." Þú ert verri en verkfræðingur, bætir hann við, þú heldur að bíll sé bara farartæki. Einkabíllinn er aðaltákn ferðafrelsis og stöðu í þjóðfélaginu, búningur og leikfang, munaður, og keluklefi, undirstrikun persónuleika og karlmennsku, fákur, flutningatæki og geymsla." Það er farið að fjúka í mig í heita pottinum í Seltjarnarneslauginni, þar sem við erum staddir núna: Þú veist þó, Ari, að bíllinn er aðalorsök bæði loft- og hljóðmengunar í öllum þróuðum löndum. Bíllinn er hættulegur: 885.000 manns deyja í bílslysum í heiminum á hverju ári, þar af 55.000 í Evrópubandalaginu einu. Bara þar lenda 150.000 manns í hjólastól á ári af sömu orsök. Bíllinn er helsta dánarorsök ungra karla." Ari hefur svar við öllum þessum barlómi. "Slysin eru hvorki bílum né vegum að kenna lengur. Hvorttveggja er mjög öruggt og sífellt öruggara. 90% slysa stafa af ofdrykkju, röngum viðbrögðum, og af of hröðum akstri og eru því sök bílstjóra. 80% bílamengunar eru sök 20% bíla þ.e. flutningatækja og almenningsvagna. Ekki hef ég samviskubit af því." "Þú verður þó að viðurkenna það, hvað fáránlegt það er að geta ekki rekið einföldustu dagleg erindi sín án þess að flytja með sér tonn af málmi og plasti, eyða orku óþarflega og valda mengun. Bíllinn er heldur ekki lengur bara leikfang, hann er orðinn ómissandi og í sífellt meira mæli óhjákvæmilegur. Ekki finnst mér það vænleg þróun né framfarir." Málefnalega hefurðu á réttu að standa, svarar Ari í niðurlægjandi tón. Degi er tekið að halla. "Eigum við ekki að fara á Borgina og fá okkur einn lítill fyrir mat?" "Þá þarf ég að koma þessu flykki heim fyrst; ég er ábyrgur þjóðfélagsþegn." Loksins tókst mér að stinga upp í Ara.





Höfundurinn er arkitekt og starfar í París.



Bílalandslag (Carscape), málverk eftir Erró. Tilkoma bílsins sem almenningsfarartækis snemma á öldinni markaði ótrúleg tímamót.





Franski bílaframleiðandinn Louis Renault á leið í jólaboð 1898 ásamt fjölskyldu sinni.





Til hægri: Arrayo Seco Parkway í Kaliforníu árið 1939, hraðbraut samkvæmt hugmyndum þess tíma. Til vinstri: 48 árum síðar. Gatnamót hraðbrauta sem kenndar eru við Santa Monica og Dan Diego. Engar nýjar hraðbrautir hafa síðan verið lagðar gegnum þéttbýli Los Angeles.





Bíllinn er ekki aðeins farartæki, heldur líka mikilvægur tjáningarmiðill, hluti af búningi, jafnvel skrúði. Hann er verndun fyrir vondum veðrum og vondu fólki. Að vera í bíldruslu af fínni tegund er þó "out" eða ekki í tízku, var boðskapurinn sem greinarhöfundurinn fékk hjá íslenskum bílaáhugamanni.





Íslenskt stöðutákn: Land Cruiser, upphækkaður hvort sem hann þarf nokkru sinni að fara út af malbikinu eða ekki.





Þessir strætisvagnar í Saana í Yemen eru óvenjulegir, því þeir taka 8-11 farþega.