Úrslitin réðust þegar kvótinn fór

Fimmtán ára baráttu Hríseyinga fyrir fiskvinnslu Kaupfélag Eyfirðinga lokið með ósigri Úrslitin réðust þegar kvótinn fór

Flutningur pökkunarstöðvar Snæfells úr Hrísey er aðeins lokaaðgerðin í flutningi á starfseminni til Dalvíkur, endalok baráttu sem staðið hefur í fimmtán ár. Fyrst fór útgerðin og kvótinn í framhaldinu, síðan var fiskvinnslu hætt og pökkunarstöð sett upp í staðinn en henni hefur nú einnig verið lokað. Hríseyingar eru reiðir út í Snæfell en kaupfélagsstjóri KEA segir Helga Bjarnasyni að mikilvægt sé að snúa umræðunni að næstu skrefum. Kaupfélagið sé reiðubúið að taka þátt í uppbyggingunni með heimamönnum. Það er hins vegar spurning hvort nauðsynlegt trúnaðartraust ríki milli Hríseyinga og fyrirtækjanna.

KAUPFÉLAG Eyfirðinga stóð lengi fyrir útgerð og fiskvinnslu, meðal annars í Hrísey og á Dalvík. KEA hætti útgerð frá Hrísey í lok ársins 1994 og færði kvótann á skip dótturfélags síns á Dalvík. Reksturinn á Dalvík og Hrísey var sameinaður á árinu 1997 þegar KEA stofnaði Snæfell hf. um sjávarútvegsrekstur sinn en nýja félagið er með höfuðstöðvar á Dalvík. Jafnframt var fiskvinnslu hætt í frystihúsinu í Hrísey en aukin í endurnýjuðu frystihúsi á Dalvík. Í staðinn var sett upp pökkunarstöð í Hrísey þar sem pakkað var í neytendaumbúðir fiskbitum frá frystihúsinu á Dalvík. Stjórn Snæfells hefur nú ákveðið að loka verksmiðjunni um áramót og flytja starfsemina einnig til Dalvíkur.

Talsmenn Hríseyinga halda því fram að flutningur pökkunarstöðvarinnar til Dalvíkur sé aðeins lokaaðgerðin í flutningi starfseminnar úr Hrísey til Dalvíkur. Barátta sem staðið hafi frá því á níunda áratugnum hafi tapast löngu fyrr, eða þegar kvótinn var fluttur til Dalvíkur.

Eignarhlutur hreppsins gufaði upp

Slagurinn hófst í framkvæmdastjóratíð Jóhanns Þórs Halldórssonar í Hrísey. Hann segir að á árinu 1984 hafi Árna Benediktssyni verið falið að gera skýrslu um sameiningu sjávarútvegsfyrirtækjanna á Dalvík og í Hrísey. Segir Jóhann að Árni hafi komist að þeirri niðurstöðu að Hrísey myndi fara mjög halloka í slíku félagi og í raun bent á þá þróun sem nú hefði gengið til enda.

Á þessum tíma gerði fyrirtækið út tvö skip frá Hrísey, ísfisktogarann Snæfell og togbátinn Sólfell, og sáu þau frystihúsinu fyrir hráefni. Skuttogarinn Snæfell var keyptur notaður frá Noregi 1975 og vegna kaupanna var endurvakið hlutafélag, Útgerðarfélag KEA hf. í Hrísey. Átti KEA 75% hlutafjár og Hríseyjarhreppur 25%. Jóhann Sigurbjörnsson útgerðarmaður sem þá átti sæti í sveitarstjórn segir að KEA hafi sett mikinn þrýsting á sveitarfélagið um að taka þátt í kaupunum og hafi hreppurinn lagt fram 10 milljónir af 40 milljóna kr. hlutafé. Framlag hreppsins var að hluta fjármagnað með erlendu láni sem reyndist sveitarfélaginu þungt í skauti vegna óhagstæðrar gengisþróunar á næstu árum.

Pétur Bolli Jóhannesson sveitarstjóri segir að eignarhlutur Hríseyjarhrepps hafi gufað upp og nauðsynlegt sé að skoða það hvað hafi orðið um þá peninga sem hreppurinn lagði fram. Jóhann bendir á að það hafi tekið KEA sjö eða átta ár að eignast skipið að fullu. KEA átti frystihúsið sem skilaði hagnaði á meðan útgerðin var gerð upp með tapi. Safnaði því útgerðarfélagið skuldum við vinnsluna sem reglulega var breytt í hlutafé. Sveitarfélagið hafði ekki bolmagn til að leggja fram meira hlutafé og því brann hlutur þess upp á nokkrum árum.

Breyttist í frystiskip

Á níunda áratugnum hóf KEA athuganir á möguleikum þess að endurnýja Snæfellið. Skiptar skoðanir voru um leiðir, sumir vildu láta smíða nýtt skip en aðrir endurnýja gamla skipið, að því er fram kemur í grein Þrastar Jóhannssonar stýrimanns í Degi. Fulltrúar KEA ákváðu að láta smíða nýjan togara en fulltrúi Hríseyjarhrepps greiddi atkvæði á móti. Skipið átti að taka við hlutverki Snæfells við hráefnisöflun fyrir frystihúsið. Á smíðatíma skipsins var hins vegar ákveðið að breyta því í flakafrystiskip og kom það til heimahafnar í Hrísey í október 1988. Tekið var á móti skipinu með mikilli viðhöfn. Það komst með naumindum að bryggju vegna þess hversu djúprist það er og gat ekki athafnað sig í höfninni. Reyndist þetta vera í eina skiptið sem nýja Snæfellið kom til Hríseyjar og landaði eftir það á Akureyri, á meðan það var í eigu KEA. Kaupfélagið átti nýja Snæfellið reyndar ekki nema í rúmt ár því það var selt til Grindavíkur ásamt kvóta í lok ársins 1989.

Til að afla frystihúsinu hráefnis í stað Snæfells var keypt togskipið Súlnafell. Sólfelli var lagt og kvóti þess færður á Súlnafell ásamt kvóta sem fékkst með báti sem KEA eignaðist við söluna á Snæfelli. Súlnafell fiskaði vel og var undirstaða hráefnisöflunar frystihússins næstu árin. Á árinu 1991 ákváðu yfirmenn sjávarútvegsmála hjá KEA að leggja Súlnafelli og áhöfn skipsins var sagt upp störfum. Vegna mótmæla Hríseyinga og andstöðu þáverandi framkvæmdastjóra, Jóhanns Þór Halldórssonar, var ákvörðunin dregin til baka, í bili. Málið var tekið aftur upp árið eftir og þá varð Jóhann undir. Vegna opinberrar andstöðu hans kom upp trúnaðarbrestur innan fyrirtækisins og Jóhann hvarf til annarra starfa.

Útgerð Súlnafellsins var flutt til Dalvíkur en sá áfram fiskvinnslunni í Hrísey fyrir hráefni auk þess sem keyptur var fiskur á mörkuðum. Skipið var síðan selt í árslok 1994 og kvótinn sem þá var rúm 1.500 tonn fluttur á togara Útgerðarfélags Dalvíkur, Björgvin og Björgúlf. Fiskvinnslan í Hrísey naut kvótans enn um sinn því hráefnið var flutt til vinnslu út í eyna, eða þar til fiskvinnslu var hætt þar árið 1997 með stofnun Snæfells hf. Í stað fiskvinnslunnar var byggð upp mikil pökkunarstöð í fiskvinnsluhúsunum í Hrísey. Fiskbitarnir voru framleiddir í frystihúsinu á Dalvík, fluttir til Hríseyjar til pökkunar í neytendaumbúðir og síðan aftur yfir sundið í birgðageymslur á Dalvík.

Leikflétta til að loka

Hríseyingar telja að stríðið hafi tapast á árinu 1992 þegar útgerð Súlnafellsins var færð til Dalvíkur og kvótinn síðar færður yfir á önnur skip fyrirtækisins. Sumir segja að uppsetning pökkunarstöðvarinnar hafi aðeins verið leikflétta, liður í því að leggja starfsemina alveg niður.

Jóhann Sigurbjörnsson segir að frystihúsið í Hrísey hafi ávallt verið mikið notað við þróunarvinnu, við að vinna afurðir í nýjar pakkningar. Þar hafi einnig hafist framleiðsla á afurðum fyrir bresku verslanakeðjuna Marks & Spencer á árinu 1985 og þótt álitlegur kostur.

Jóhann segir að frystihús KEA í Hrísey hafi haft sérstöðu meðal frystihúsa í áratugi. Hann segist hafa heimildir fyrir því að á síðasta áratug hafi verið hagnaður af rekstrinum öll árin, utan eins. Framlegð frystihússins hafi ávallt verið betri en til dæmis frystihúss KEA á Dalvík, það hafi komið fram á fundum kaupfélagsdeildarinnar. Í gögnum sveitarstjóra kemur fram að hagnaður hefur verið á starfseminni á árunum 1990 til 1994. Jóhann Þór Halldórsson segir að frystihúsið í Hrísey hafi verið góð rekstrareining. Þótt Hrísey sé lítið byggðarlag sé þar löng frystihúsahefð, allt frá 1940, og í frystihúsinu hafi fram undir þetta verið fastur kjarni reynds starfsfólks.

Þröstur Jóhannsson, sem var talsmaður Hríseyinga á borgarafundinum með stjórn KEA, telur að ekki hafi verið forsendur til að hætta alveg starfseminni í Hrísey fyrir tveimur árum þegar vinnslan var flutt til Dalvíkur. Það hafi því verið leikflétta hjá stjórnendum Snæfells og KEA á Dalvík að setja upp pökkunarstöð í Hrísey svo sýna mætti fram á tap þar og flytja allt til Dalvíkur að lokum. "Fólki svíður að horfa upp á óstjórn þessa fyrirtækis og rangar ákvarðanir. Það er vegna þess sem er lokað hér, ekki vegna þess að starfsemin hafi gengið illa. Afkomutölur síðustu ára hjá Snæfelli sýna að hagræðingin hefur ekki skilað sér í rekstrinum og ég spái því að þess verði ekki langt að bíða að Snæfell renni inn í Samherja," segir Þröstur.

"Starfsemin í Hrísey var drepin innanfrá, í sínu eigin móðurfélagi," segir Jóhann Þór Halldórsson, "það virtist vera aðalmálið að taka kvótann og vinnsluna af Hríseyingum. Frekar hefði átt að efla þessa góðu einingu og eyða kröftunum í að sækja ný verkefni út á við," segir hann.

Átti að standa undir sér

Eiríkur S. Jóhannsson, kaupfélagsstjóri KEA og stjórnarformaður Snæfells hf., segir að það sé klárlega hagkvæmara að hafa pökkunina við hlið framleiðslunnar en vill að öðru leyti ekki ræða ástæður þess að ákveðið var að færa pökkunarverksmiðjuna til Dalvíkur, segist ekki fara frekar út í þær umræður. Því hefur verið haldið fram opinberlega af Hríseyingum að Snæfell hafi vanmetið kostnaðinn við að flytja pökkunarstöðina. Byggja þarf yfir starfsemina á Dalvík og er þegar byrjað á því og þjálfa upp nýtt starfsfólk auk þess sem óvíst er um verðmæti eignanna úti í Hrísey. Hafa Hríseyingar haldið því fram að kostnaður við flutninginn verði ekki undir 60-80 milljónum kr. Flestir sjá kostina við að vera með framleiðslu og pökkun á sama stað og því vakna spurningar um þá ákvörðun að byggja pökkunarstöðina upp í Hrísey en ekki á Dalvík. Eins má spyrja hvort örlög starfseminnar í Hrísey hafi í raun ekki verið ráðin þegar kvótinn var fluttur til Dalvíkur.

Spurður um þetta segir Eiríkur kaupfélagsstjóri, sem reyndar hefur ekki stýrt fyrirtækinu nema í rúmt ár, að eftir að ákvarðanir hafi verið teknar þróist málin stundum þannig að eftirá mætti segja að meira hafi falist í ákvörðuninni en ætlunin var á þeim tíma sem hún var tekin. Hann segir að stjórnendur Snæfells hafi talið að rekstur pökkunarstöðvar í Hrísey myndi standa undir sér enda hafi verið reiknað með að hún fengi verkefni frá fleiri fyrirtækjum en Snæfelli. Það hafi ekki gengið eftir og nú væru til dæmis reknar tvær pökkunarstöðvar á Akureyri.

Lítill virðisauki

Stjórnarformaður KEA hafa sagt að starfsemi Snæfells í Hrísey sé rekin með bullandi tapi. Fram kemur í skýrslu Atvinnuþróunarfélags Eyjafjarðar um vandamál Hríseyinga að starfsemi Snæfells í Hrísey hafi verið rekin með 12 milljóna króna tapi, án vaxta og afskrifta, frá janúar til ágúst á síðasta ári, eða frá stofnun félagsins til loka rekstrarársins. Í fréttatilkynningu fyrir síðasta aðalfund kom fram að heildartap af starfseminni þar væri 32 milljónir. Á tímabilinu frá september á síðasta ári og til júní sl. var 33 milljóna króna tap í Hrísey, án vaxta og afskrifta, að því er fram kemur í skýrslu Atvinnuþróunarfélagsins en stjórnendur Snæfells segja að tapið hafi verið meira, eða tæpar 40 milljónir.

Guðmundur Gíslason, fyrrverandi framleiðslustjóri Snæfells í Hrísey, vakti á því athygli í grein í Morgunblaðinu að 45% af nettótekjum rekstrarins í Hrísey færu í að greiða afskriftir og himinhá fjármagnsgjöld sem séu til komin vegna annars en rekstursins í Hrísey. Fram kemur að starfsemin í Hrísey hafi keypt afurðir til pökkunar á markaðstengdu verði frá frystihúsinu á Dalvík. Þannig hafi það þurft að greiða svipað verð fyrir fiskbita til pökkunar og heimsmarkaðurinn hefur verið tilbúinn að borga fyrir pakkaða vöru. Frystihúsið á Dalvík hafi hins vegar fengið hráefnið af eigin skipum á miklu lægra verði en almennt gerist á hráefnismarkaðnum.

Lítill virðisauki skapast við pökkunina en á móti kemur að verðsveiflur eru hægari á fullunninni vöru. Af þessu má ráða að lítill grundvöllur virðist fyrir sjálfstæðum rekstri pökkunarstöðvar, miðað við núverandi markaðsaðstæður, hvort sem er í Hrísey eða á Dalvík. Einnig má sjá að stjórnendur fyrirtækisins á Dalvík geta með verðlagningu á fiskbitum frá Dalvík til Hríseyjar og skiptingu fjármagnskostnaðar á einstakar einingar haft veruleg áhrif á það hvar í fyrirtækinu hagnaður er tekinn út eða tap reiknað. Eiríkur stjórnarformaður Snæfells gefur í skyn að eðlilegt geti verið að tap sé af starfseminni í Hrísey. Eðli pökkunar sé þannig að hún sé almennt ekki rekin með hagnaði, heldur með lágmarks kostnaði. Hann vill síðan ekki fara út í frekari umræður um þetta málefni. "Það er kominn tími til að einbeita sér að framtíðinni. Ég get ekki ráðið því hvort fólk sættir sig við þessa ákvörðun en það þarf að vinna sig út úr þessum umræðum og huga að næstu skrefum. Snæfell og Kaupfélagið eru tilbúin að vinna með heimaaðilum að því. Við þurfum að koma umræðunni í þann farveg. Ef það tekst ekki er illa komið," segir Eiríkur.

Ekki kvótakerfinu að kenna

Skipulag fiskveiðistjórnunarinnar tengist óneitanlega vanda Hríseyinga og kenna sumir kvótakerfinu um vandann. "Útgerðarmenn ættu að fara að átta sig á því að þeir geta ekki endalaust dæmt lítil sveitarfélög eins og Hrísey til dauða. Ef það er afleiðing kvótakerfisins í hnotskurn spái ég því ekki langlífi," segir meðal annars í umræddri grein Guðmundar Gíslasonar. Pétur Bolli Jóhannesson sveitarstjóri segir ískyggilegt að eitt fyrirtæki geti stjórnað því hvort lífvænlegt sé í heilu byggðarlögunum eða ekki. Eitthvað hljóti að vera að kerfi sem veiti fyrirtækjum slík völd. Hreppsnefndin gerir kröfu til hluta af kvóta Snæfells og í því efni vísar Pétur Bolli til sögulegra staðreynda um fjárframlög Hríseyjarhrepps til útgerðar KEA og þeirrar aflareynslu sem skip félagsins öfluðu sér á meðan þau voru gerð út frá Hrísey. "Aflareynslan varð til hér og þess vegna eigum við hluta kvótans. Við höfum óskað eftir að KEA skili einhverjum kvóta til baka til þess að eitthvað sé hægt að gera hér," segir sveitarstjórinn.

Eiríkur S. Jóhannsson tekur ekki undir þau orð að það komi óorði á kvótakerfið sem er einn af hornsteinunum í rekstri Snæfells, þegar fólk sér afleiðingar þess á litlum stöðum eins og í Hrísey. "Taprekstur vegur að grundvelli fyrirtækisins, ekki kvótakerfið," segir Eiríkur. Hann segir að fiskveiðistjórnunarkerfið sem slíkt standi fyrir sínu og fyrirtækin starfi innan þess ramma sem það setji. Segir Eiríkur að vissulega séu ákveðnir hnökrar á kerfinu og nefnir einkum þá staðreynd að menn geti farið út úr greininni með fullar hendur fjár. Á þeim afleiðingum verði að taka í skattakerfinu, en ekki með því að leggja niður fiskveiðistjórnunarkerfið.

Eiríkur segir vissulega dapurlegt að horfa upp á ástandið í Hrísey en vill ekki taka undir að þar sé að sjá hina dökku hlið kvótakerfisins. "Í viðskiptalífinu er stöðug krafa um hagræðingu og arðsemi, ekki aðeins arð eigenda heldur einnig arðsemi í þágu launþega. Búið er að setja leikreglurnar, fiskveiðistjórnunarkerfið, og einhvers staðar finnst jafnvægi."

Rifjar Eiríkur það upp að lengi hafi verið bent á það að störfum í frumframleiðslu, sjávarútvegi og landbúnaði, muni fækka á Íslandi. "Við erum í því ferli núna. Það er frekar að við séum að sjá afleiðingar þess í Hrísey, en afleiðingar kvótakerfisins. Byggðavandinn kemur fram í því að sjávarútvegur og landbúnaður eru stór þáttur í atvinnulífinu á landsbyggðinni en við höfum ekki borið gæfu til að finna önnur störf í staðinn," segir kaupfélagsstjórinn.

Staðir sem misst hafa kvóta á undanförnum árum fengu ákveðinn stuðning með úthlutun byggðakvóta. Hrísey kom ekki til greina við þá úthlutun vegna þess að enn er töluverður kvóti skráður í eynni, 1.300- 1.400 tonn, aflinn kemur bara aldrei þar á land. Frá staðnum er gert út frystiskip og tveir rækjubátar sem landa á Akureyri, auk nokkurra trillubáta. "Byggðastofnun leit bara á tölur á blaði en ekki raunveruleikann þegar hún setti reglur um úthlutun byggðakvótans," segir Pétur Bolli.

Athuga aðra starfsemi

Mikill vandi blasir við í Hrísey þegar pökkunarstöðin verður flutt til Dalvíkur seinna í vetur. Kom það skýrt fram í úttekt Atvinnuþróunarfélags Eyjafjarðar sem kynnt var á borgarafundi á þriðjudagskvöld og sagt var frá hér í blaðinu. Snæfell á allgóð fiskvinnsluhús í eynni og er þar með reykingu og pökkun á laxi og aðra smærri vinnslu, auk fiskbitapökkunarinnar sem fer í land. Vill félagið stofna sérstakt fyrirtæki um eignir og vinnslu í Hrísey og selja síðan. Pétur Bolli Jóhannesson sveitarstjóri segir að reyking á laxi hafi ekki gengið vel og erfitt að treysta á þá starfsemi. Hann segir að KEA og Snæfell hafi boðið fram ákveðna hluti og það yrði hlutverk ráðgjafa sem Hríseyjarhreppur hyggst ráða til starfa með stuðningi Byggðastofnunar að fara yfir þau mál og aðra möguleika. "Við verðum að sjá hvað út úr því kemur," segir Pétur Bolli.

Sveitarfélagið er skuldugt og sér auk þess fram á tekjutap vegna fækkunar gjaldenda. Það hefur því litla möguleika til að koma að uppbyggingu atvinnulífsins eða öðrum stórum verkefnum. Þess má geta að sveitarstjórnin hefur óskað eftir fundi með Davíð Oddssyni forsætisráðherra sem fer með byggðamál til að setja hann inn í málin og fara fram á leiðréttingu mála.

Einhverjar hugmyndir eru komnar fram um starfsemi í húsnæði Snæfells í Hrísey en Eiríkur segir of snemmt að greina frá þeim. "Þarna er mjög vel búið hús til matvælavinnslu. Ég sé fyrir mér að þar geti verið einhver fiskvinnsla eða önnur matvælavinnsla." Hugmyndir hafa verið um að kaupa frá Danmörku verksmiðju sem framleiðir lífrænt sælgæti en framgangur málsins ræðst meðal annars af því hvort Nýsköpunarsjóður er tilbúinn að taka það upp á sína arma.

Trúnaðarbrestur?

Miðað við hvernig margir Hríseyingar tala um stjórnendur Snæfells er erfitt að sjá hvernig samstarf getur tekist um enduruppbyggingu atvinnulífsins. Sveitarstjórinn tekur undir þetta og segir að erfitt geti verið að fá fólkið til að taka þátt. Rétt er að geta þess að hreppsnefndin snýr sér beint til stjórnar KEA, ekki til stjórnenda Snæfells.

Stjórnendur Kaupfélagsins, þessa gamla flaggskips samvinnumanna, virðast heldur hnípnir vegna stöðu mála, eins og sjá mátti í frásögnum af fundi þeirra með íbúum staðarins á þriðjudagskvöld, þótt þeir stæðu fast á ákvörðun Snæfells um flutning pökkunarinnar. "Ég fer í þetta starf af heilum hug og vona að Hríseyingar geri það líka. Ég vona að þeir vilji vinna að þessu með okkur þótt ég ætlist ekki til þess að þeir komi brosandi í fangið á okkur," segir Eiríkur þegar hann er spurður að því hvort nauðsynlegur trúnaður ríki milli fyrirtækjanna og Hríseyinga eftir það sem á undan er gengið.

Morgunblaðið/Kristján Flutningur á vinnu við pökkun fiskbita fyrir Marks & Spencer og fleiri verslanakeðjur til Dalvíkur mun hafa alvarlegar afleiðingar fyrir atvinnulífið í Hrísey.



Þótt varla komi sporður á land í Hrísey er enn hægt að finna menn að störfum við höfnina.