Ísland - Hvernig framtíð viljum við?

HVAÐ vilja Íslendingar að Ísland verði á tuttugustu og fyrstu öldinni; verstöð, miðstöð fyrir orkufrekan iðnað, ferðamannaparadís, þekkingarsetur eða jafnvel allt þetta og meira til?

Sumir hafa haldið því fram að Ísland sé verstöð sem eigi sér fáa aðra möguleika nema þá að auka fjölbreytni með því að virkja orkulindir og byggja upp orkufrekan iðnað. Betri vegir á milli virkjana og orkuvera muni síðan leiða til fjölgunar ferðamanna vegna bætts aðgengis á hálendinu. Að vísu er oft um það talað á hátíðarstundum að mannauðurinn skipti íslenska þjóð mestu en þetta virðist þó oft gleymast í erli dagsins.

Að undanförnu hefur mikið verið rætt og skrifað um atvinnuuppbyggingu á landsbyggðinni. Umræðan hefur snúist um byggingu Fljótsdalsvirkjunar án lögformlegs umhverfismats og byggingu álvers við Reyðarfjörð. Sumir telja að þessar framkvæmdir séu nauðsynlegar til þess að koma í veg fyrir fólksflótta frá Austfjörðum, en aðrir telja að áhrif framkvæmdanna verði ekki nægjanlega mikil til þess að réttlætanlegt sé að setja Eyjabakka undir vatn. Ég mun ekki í þessari grein leggja mat á áhrif framkvæmda á Eyjabakka, en leyfi mér hins vegar að efast um skynsemi byggingar álvers við Reyðarfjörð á þeim forsendum sem nú er gengið út frá.

Áform um byggingu álvers við Reyðarfjörð

Í Morgunblaðinu 1. febrúar sl. var haft eftir upplýsingafulltrúa Hydro Aluminium að fyrirtækið teldi sig ekki hafa burði til þess að eiga mikið stærri hlut en 20-25%. Fyrirtækið hefur að markmiði að stórauka framboð á áli til viðskiptavina sinna í flestum heimsálfum og leitar Hydro Aluminium auðvitað hagkvæmustu leiða til þess að ná þessu markmiði. Hydro Aluminium leggur nú mikla áherslu á að vera í sem nánustum tengslum við endanlega notendur, því þar eru mestir möguleikar á aðgreiningu frá keppinautum og virðisaukinn því mestur.

Þetta er í góðu samræmi við ummæli Jóns Sigurðssonar, fyrrverandi forstjóra Járnblendifélagsins, en hann sagði á ráðstefnu í nóvember að líklega yrði framlag Hydro fyrst og fremst í formi tækniþekkingar. Íslendingar yrðu að leggja til megnið af fjármagninu og líklega mundi álver við Reyðarfjörð síðan greiða Hydro Aluminium árlega tækniþóknun. Jón Sigurðsson taldi 3% af veltu á ári vera kunnuglega tölu eftir reynslu sína hjá Íslenska járnblendifélaginu. Afleiðing þessa fyrirkomulags yrði að hagsmunir samstarfsaðila færu síður saman en ef báðir tækju svipaða áhættu.

Hydro Aluminium hefur frestað áformum um byggingu álvers á Trinidad þar sem því fylgir mun minni fjárhagsbyrði að vera minnihlutaaðili í álveri á Íslandi. Á Trinidad hefði Hydro Aluminium orðið að fjárfesta fyrir 70 milljarða íslenskra króna í álveri með 240.000 tonna afkastagetu. Þó svo að Hydro verði minnihlutaaðili í álveri á Reyðarfirði virðist sem Hydro Aluminium muni í raun stjórna álverinu eins og fyrirtækið væri eini eigandi þess. Hydro Aluminium mun annast sölu og markaðssetningu afurða álvers við Reyðarfjörð til viðskiptavina sinna, leggja til framleiðslutækni verksmiðjunnar og selja henni hráefni. Hráefnin eru tvö; súrál og rafskaut. Væntanlega mun súrálið koma frá súrálsverksmiðju í Brasilíu, sem Hydro Aluminium hefur nýlega fjárfest níu milljarða íslenskra króna í, en rafskautin frá verksmiðjum Hydro Aluminium í Årdal eða Sunndalsøra. Álver við Reyðarfjörð verður því einangraður hlekkur í virðiskeðju sem Hydro Aluminium stjórnar. Almennt er talið að virðisauki sé mestur annars vegar hjá þeim sem hafa aðgang að takmarkaðri auðlind og hins vegar hjá þeim sem hafa aðgang að mörkuðum fyrir tilbúnar afurðir. Sá hlekkur sem íslenskir fjárfestar munu eiga í miðri virðiskeðju Hydro Aluminium er því ekki líklegur til þess að gefa af sér verulega mikinn virðisauka. Það virðist því skynsamlegt fyrir Hydro Aluminium að fjárfesta sem minnst í þessu framleiðsluþrepi ef aðrir eru bæði tilbúnir að taka á sig fjárhagslega ábyrgð og gera langtímasamning um kaup á hráefnum og sölu afurða við Hydro Aluminium.

Á mynd 1 er sýnd þróun á verði súráls og hrááls á alþjóðamarkaði sl. þrjú ár, en í eitt tonn af áli fara tvö tonn af súráli.

Frá ágúst 1997 og fram í febrúar 1999 lækkar verð á áli um 33% en verð á súráli lækkar aðeins um 24%. Frá því í febrúar 1999 og fram í febrúar 2000 hækkar verð á áli um 47% en verð á súráli hækkar um 169%. Á árinu 1997 er verð á tonni af súráli 12,6% af verði á tonni af áli. Á árinu 1998 er hlutfallið 13,6% og á árinu 1999 er hlutfallið 16,8%. Í upphafi ársins 1997 kostaði tonn af súráli 9,8% af verði eins tonns af áli en í upphafi ársins 2000 kostar tonn af súráli 23,9% af verði eins tonns af áli.

Samstarf aðila með gagnstæða hagsmuni

Fyrir eigendur álvers við Reyðarfjörð eru aðstæður hagstæðar þegar verð á súráli er lágt en verð á áli er hátt. Árið 1997 hefði því verið þeim hagstætt. Óskastaða Hydro Aluminium varðandi álver við Reyðarfjörð er hins vegar sú að verð á súráli sé hátt og verð á áli lágt. Undanfarnir mánuðir hefðu því verið Hydro Aluminium mjög hagstæðir. Erfitt er að sjá að samstarf aðila sem hafa svo gagnstæða hagsmuni geti farið vel saman. Ef það er hagkvæmt að reisa álver við Reyðarfjörð ættu Íslendingar að gefa sér meiri tíma í undirbúning og reyna að finna erlenda fjárfestingaraðila sem hafa efni á að fjármagna og reka álver við Reyðarfjörð án þess að Íslendingar taki á sig megnið af áhættunni.

Raforkuverð - hagsmunaárekstrar

Gert er ráð fyrir því að íslenskir fjárfestar verði helstu eigendur álvers við Reyðarfjörð. Jafnvel er gert ráð fyrir því að íslenskir lífeyrissjóðir muni fjárfesta í álverinu. Þessir fjárfestar verða að bera mikið traust til hins norska fyrirtækis til þess að vera tilbúnir að leggja fram umtalsvert fé án þess að geta haft afgerandi áhrif á afkomu álversins. Réttlætanlegt er að einkaaðilar fjárfesti í því sem þeir hafa áhuga á og taki verulega áhættu. Vafasamara er að þeir sem eiga að tryggja örugga ávöxtun lífeyrissparnaðar geri slíkt hið sama. Mér létti að vísu við að fá þær upplýsingar frá mínum lífeyrissjóði að ekki stæði til að festa minn lífeyrissparnað í álbræðslu þar sem sú fjárfesting væri allt of áhættusöm fyrir lífeyrissjóðinn. Ég vil hvetja þig, lesandi góður, til þess að afla þér upplýsinga um stefnu þíns sjóðs hvað þetta varðar.

Ef núverandi áform um álver við Reyðarfjörð ganga eftir munu forsvarsmenn álversins með einhverja lífeyrissjóði á bak við sig semja við forsvarsmenn Landsvirkjunar um raforkuverð til álvers við Reyðarfjörð. Fulltrúum Landsvirkjunar, sem eru vörslumenn þjóðareignar, ber að reyna að fá eins hátt verð og mögulegt er. Fulltrúar álvers við Reyðarfjörð munu reyna að semja um eins lágt raforkuverð og mögulegt er. Því er komin upp sú staða að vörslumenn þjóðareignar eiga að semja við vörslumenn lífeyrissparnaðar hluta þjóðarinnar um raforkuverð. Hvort er líklegra að Landsvirkjun fái hærra verð í samningum við erlendan kaupanda eða í samningum við fyrirtæki sem er að mestu í eigu Íslendinga, þ.m.t. lífeyrissjóða, og hafa auk þess verulegan pólitískan stuðning við áform sín?

Þróun áliðnaðar á Íslandi - brostnar væntingar

Rétt er að rifja upp þróun áliðnaðar á Íslandi á undanförnum áratugum. Upp úr 1980 tókst íslenskum stjórnvöldum að skaða ímynd Íslands í augum erlendra fjárfesta verulega. Litlu munaði að ríkisstjórn Íslands færi í mál við Alusuisse, eiganda Álversins í Straumsvík, um álitaefni sem eðlilegt hefði verið að gera út um við samningaborð. Það tók mörg ár að bæta ímyndina að nýju þannig að erlendir fjárfestar höfnuðu ekki Íslandi sem valkosti vegna pólitískrar áhættu. Undir lok níunda áratugarins fengu fjögur erlend fyrirtæki forgang til þess að kanna hagkvæmni nýs álvers í Straumsvík (Austria Metall, Gränges, Hoogovens og Alusuisse). Alusuisse hætti í hópnum og var Straumsvík þá ekki lengur inni í myndinni. Alumax kom í staðinn í hópinn sem hafði fengið heitið Atlantsál og varð niðurstaða hans að Keilisnes væri heppilegt fyrir álver. Á þessum tíma höfðu sex önnur fyrirtæki samband við íslensk stjórnvöld og óskuðu eftir viðræðum um byggingu álvera á Íslandi, meðal þeirra var Hydro Aluminium. Undir lok níunda áratugarins höfðu því mörg erlend álfyrirtæki sýnt áhuga á byggingu álvera á Íslandi. Sum voru á forgangslista en önnur á biðlista.

Alkunna er að ekkert varð úr byggingu álvers á Keilisnesi þrátt fyrir að unnt hefði verið að semja um lágt raforkuverð vegna þess að rafmagn frá Blönduvirkjun var að mestu ónotað. Alusuisse ákvað hins vegar nokkrum árum síðar að stækka álver sitt í Straumsvík og Columbia Ventures byggði Norðurál á Grundartanga. Öll hin erlendu álfyrirtækin sem verið höfðu á forgangslista og biðlista beindu sjónum sínum annað og ekkert varð úr framkvæmdum þeirra á Íslandi.

Verkefnafjármögnun án ríkisábyrgðar

Á árinu 1997 var sett fram mjög áhugaverð hugmynd um byggingu álvers. Stofnuð yrðu tvö sjálfstæð fyrirtæki með mismunandi eignaraðild. Annað um álbræðslu og hitt um orkufyrirtæki til að reisa og reka virkjun fyrir álbræðsluna. Álbræðslan yrði í meirihlutaeigu Hydro Aluminium og íslenskra fjárfesta, skráð á verðbréfaþingum á Íslandi og í Noregi og um reksturinn yrði gerður stjórnunarsamningur við Hydro Aluminium. Orkufyrirtækið gæti orðið í eigu raforkufyrirtækja (t.d. Landsvirkjunar og Hydro Energi) og innlendra sem erlendra langtíma stofnanafjárfesta. Um rekstur orkufyrirtækisins yrði gerður stjórnunarsamningur við Landsvirkjun. Ef þessi leið væri farin þyrfti orkufyrirtækið ekki ríkisábyrgð og fjármögnun beggja verkefnanna byggði á mati á hagkvæmni verkefnisins í heild.

Þessi hugmynd er mjög áhugaverð en einhverra hluta vegna hefur henni verið ýtt út af borðinu. Sumir töldu að ef þessi leið yrði farin yrði Austurland nýlenda Hydro Aluminium. Ekki er ótrúlegt að Hydro Aluminium hafi misst áhuga á þessari hugmynd þegar forsvarsmenn þess gerðu sér grein fyrir því að margir Íslendingar eru hræddir við erlendar fjárfestingar í landinu og vilja frekar taka á sig fjárhagslegar skuldbindingar heldur en að opna landið fyrir erlendum fjárfestum. Einnig kann það að hafa haft áhrif á stjórnendur Hydro Aluminium að búast mátti við andstöðu á Íslandi vegna umhverfissjónarmiða og að fjárfestingin væri ef til vill ekki svo hagkvæm.

OECD hefur skipt atvinnugreinum í flokka eftir hlut rannsókna og þróunar í veltu þeirra. Flestar atvinnugreinar á Íslandi falla undir lágtækni (t.d. matvælaiðnaður, húsgagnaiðnaður og fataiðnaður) og nokkrar undir meðal-lágtækni (t.d. skipaiðnaður og áliðnaður). Aðeins örfá fyrirtæki eru með starfsemi, sem fellur undir meðal-hátækni (t.d. framleiðsla á rafeindabúnaði) en engin falla enn undir hátækni en undir hana falla t.d. flugvélaiðnaður, fjarskiptaiðnaður og lyfjaiðnaður.

Á Íslandi eru 99% af vöruútflutningi í lágtækni og meðal-lágtækni í samanburði við 56% á Norðurlöndum, 33% í Þýskalandi og 28% í Bandaríkjunum. Á Íslandi fellur 98% af framleiðslu í lágtækni og meðal-lágtækni en 72% á Norðurlöndum, 51% í Þýskalandi og 56% í Bandaríkjunum. Þau af ríkjum OECD, sem að þessu leyti líkjast mest Íslandi eru Portúgal, Grikkland og Nýja-Sjáland. Í þessum löndum sem eru þó ekki eins mikil "lágtæknilönd" og Ísland eru laun verulega lægri en á Íslandi. Ísland hefur því nokkra sérstöðu meðal fámennra "lágtæknilanda". Laun eru svipuð og í mörgum af þróaðri OECD-ríkjum, en vægi lágtækni og meðal-lágtæknigreina er mun meira bæði í framleiðslu og vöruútflutningi.

Framleiðsla á lágtækniafurðum

Almennt má gera ráð fyrir, að virðisauki af hátækni-framleiðslu sé meiri en af lágtækni-framleiðslu. Samkeppni er mun meiri í lágtæknigreinum þar sem eðli lágtækninnar er, að flestir geta stundað þær, m.a. þróunarlönd. Það býst því enginn við að land, sem byggir að mestu á lágtækni bjóði þegnum sínum góð lífskjör. Ísland er að mörgu leyti undantekning vegna mikilla auðlinda og umtalsverðrar tæknivæðingar. Því er ástæða til að hafa áhyggjur af áframhaldandi vexti þar sem auðlindir eru takmarkaðar. Það ræður þó ef til vill úrslitum að mörg íslensk fyrirtæki hafa lagt áherslu á fjárfestingu í tækni. Í mörgum tilvikum er verið að framleiða lágtækniafurðir með hátækniaðferðum. Með því móti lækkar framleiðslukostnaður og samkeppnishæfni batnar. Þetta er þó aðeins tímabundið ástand því fyrr eða síðar munu mörg þróunarlönd taka þessa sömu tækni í notkun og vegna lægri tilkostnaðar þar munu þau ná betri samkeppnisstöðu.

Álbræðsla á Reyðarfirði getur því verið samkeppnishæf í einhvern tíma ef þar er notuð fullkomnasta tækni til þess að framleiða ál, sem er meðal-lágtækniafurð. Það er þó líklegt að samkeppnisstaðan versni eftir því sem álbræðslur í þróunarlöndum taka sambærilega eða jafnvel betri tækni í notkun. Því þarf að kanna betur hvort unnt sé að skapa meiri virðisauka með því að leggja aukna áherslu á hátækni- og meðal-hátæknigreinar á Íslandi.

Í Evrópu er ekki lengur talið hagkvæmt að byggja upp nýjan orkufrekan iðnað. Þar er rafmagnsverð of hátt til þess að slíkur iðnaður sé samkeppnisfær. Þar er vilji til þess að nýta orkuna frekar í úrvinnslu sem skapar meiri virðisauka en frumvinnslan og getur þar með staðið undir hærri launum. Þó svo að álbræðsla á Íslandi geti verið samkeppnisfær, a.m.k. í einhvern tíma, er ekki þar með sagt að nýta eigi takmarkaðar orkulindir til uppbyggingar á lág- og meðal-lágtækniiðnaði. Það gæti verið hagkvæmara að selja minni orku en til fyrirtækja sem skapa meiri virðisauka en álbræðsla gerir. Ekki eru það einungis orkulindirnar sem eru takmarkaðar. Það sama á við um fólk og fjármagn. Ákvörðun um eina framkvæmd getur komið í veg fyrir aðrar af þessum sökum.

Orkufrekur iðnaður og fólksflótti

Í álbræðslum er mikill meirihluti starfa ætlaður ófaglærðum og faglærðum. Álbræðsla við Reyðarfjörð mun því ekki skapa nægjanlega mörg sérhæfð störf til þess að flótti fólks, sem aflað hefur sér sérhæfðrar þekkingar, stöðvist frá Austfjörðum. Forsvarsmenn Hydro Aluminium hafa að vísu sagt að í álveri við Reyðarfjörð muni starfa vel þjálfað starfsfólk. Í fiskvinnslu á Íslandi starfar vel þjálfað starfsfólk. Störf eru í auknum mæli fólgin í eftirliti með tölvustýrðum búnaði. Í flestum tilvikum fá starfsmenn nauðsynlega þjálfun á vinnustað eða á sérstökum námskeiðum eftir að þeir hefja störf. Það er alkunna að víða á Íslandi er erfitt að manna störf í fiskvinnslu, þótt tæknistig þeirra hafi hækkað og störfin krefjist umtalsverðrar þjálfunar. Er hugsanlegt að samskonar þróun muni eiga sér stað hvað varðar störf í orkufrekum iðnaði í framtíðinni?

Hvað er unnt að læra af öðrum?

Fyrir rúmum mánuði átti ég kost á því að heimsækja Malasíu með hópi viðskiptafræðinema. Meðal þeirra fyrirtækja sem við heimsóttum var MDC (Multimedia Development Corporation; Margmiðlunarþróunarfélag). Á undanförnum árum hafa stjórnvöld í Malasíu staðið frammi fyrir erfiðum vanda. Efnahagskreppa hefur verið í Suðaustur-Asíu og efnahagslíf Malasíu hefur að mestu byggt á frumvinnslugreinum; landbúnaði og olíuvinnslu auk lágtækniðnaðar. Allt eru þetta lágtækni- og meðal-lágtæknigreinar sem ekki munu geta staðið undir stórbættum lífskjörum í Malasíu í framtíðinni. Stjórnvöld í Malasíu vilja stefna að því að lífskjör í Malasíu á árinu 2020 verði svipuð og nú eru í Hollandi. Á árinu 1997 voru þjóðartekjur á mann í Malasíu 4.530 bandaríkjadollarar og stefnt er að því að þær verði 21.000 bandaríkjadollarar á árinu 2020, sem krefst tæplega 8% aukningar á ári. Til samanburðar má nefna að þjóðartekjur á mann á Íslandi á árinu 1997 voru 24.449 bandaríkjadollarar.

Stjórnvöldum í Malasíu var ljóst að vegna aukinnar samkeppni frá láglaunalöndum svo sem Kína og Víetnam yrði að þróa nýjar atvinnugreinar í Malasíu sem greitt gætu mun hærri laun en þær atvinnugreinar sem þar hafa verið öflugustar. Fyrirtæki í hefðbundnu atvinnugreinunum mundu smám saman flytja starfsemi sína til annarra landa í Asíu þar sem kostnaður væri lægri.

Framtíðarsýn stjórnvalda í Malasíu er að á árinu 2020 verði Malasía orðin að þekkingarþjóðfélagi. Til þess að svo verði er nauðsynlegt að fara út í meiri háttar fjárfestingar í umhverfi sem hvetur til nýsköpunar og tæknivæðingar bæði malasískra og alþjóðlegra fyrirtækja í landinu.

Í fyrstu verður tekið fyrir svæði sem er 50 kílómetrar á lengd og 15 kílómetrar á breidd og liggur í suður frá höfuðborginni Kuala Lumpur. Á svæðinu sem fengið hefur nafnið MSC (Multimedia Super Corridor; Margmiðlunarhraðbraut) verða byggðar tvær af fyrstu hátækniborgum heims. Putrajaya verður miðstöð pappírslausrar stjórnsýslu í landinu en í Cyberjaya verður fullkomin grunngerð fyrir margmiðlunariðnað, rannsóknir og þróun á sviði margmiðlunar, menntun á sviði margmiðlunar í nýjum margmiðlunarháskóla og höfuðstöðvar fjölþjóðlegra fyrirtækja sem vilja nýta sér margmiðlunartækni í framleiðslu sinni og viðskiptum.

Margmiðlunarháskólinn mun starfa í þremur deildum, margmiðlunarhönnunardeild, verkfræðideild, og viðskiptafræði- og upplýsingatæknideild. Nemendur munu öðlast sérhæfða þekkingu og færni til þess að nýta upplýsingar á sviði tækni og viðskipta í störfum sínum. Stefnt er að því að fyrirtæki í Cyberjaya nýti upplýsingatækni og margmiðlun til þess að þróa og markaðssetja þjónustu og vörur sem auðga líf fólks hvort sem er á sviði náms, afþreyingar, starfs eða félagslegra samskipta. Jafnframt verður þess gætt að umhverfið í Cyberjaya verði eins aðlaðandi og mögulegt er fyrir vel menntað fólk sem gerir þá kröfu að umhverfi þess bjóði upp á nábýli við náttúruna.

Síðar er gert ráð fyrir svipaðri þróun á ellefu öðrum svæðum í Malasíu sem tengd verða við önnur slík svæði í heiminum. Ríkisstjórn Malasíu hefur lagt fram 40 milljarða íslenskra króna til þess að hanna grunngerðina og koma þróuninni af stað en að öðru leyti er gert ráð fyrir einkafjármögnun.

Lögum hefur verið breytt til þess að auðvelda starfsemi margmiðlunarfyrirtækja, m.a. til þess að tryggja höfundarrétt betur en verið hefur og hvetja til fjárfestinga erlendra aðila í landinu. Verið er að gera átak í menntamálum annars vegar með tölvuvæðingu hinna almennu skóla og hins vegar með stofnun nýrra skóla á háskólastigi sem sérhæfa sig á sviði upplýsingatækni. Fjarskipti, bæði innan MSC og við umheiminn, verða bæði mikil og hröð, en jafnframt á samkeppnisfæru verði. Samgöngur við umheiminn verða einnig góðar um nýjan hátækniflugvöll Kuala Lumpur.

Meðal sérstakra verkefna sem unnið verður að á næstunni er; að stjórnsýsla Malasíu verði rafræn, þróað verði eitt smartkort sem leysir öll önnur kort, skírteini og lausafé af hólmi í landinu, að skólum verði breyttmeð upplýsingatækni í smartskóla, að upplýsingatækni verði nýtt í heilbrigðiskerfinu til þess að bæta heilsu þjóðarinnar, efla rannsóknir og þróun og þróa vefumhverfi fyrir hátækniframleiðslu og rafræn viðskipti.

Lokaorð

Á sama tíma og þróunarlandið Malasía vinnur samkvæmt tuttugu ára áætlun að því að verða þekkingarþjóðfélag er rætt um það í Íslandi hvernig megi fjölga störfum í lág- og meðal-lágtæknigreinum. Auðvitað er rétt að nýta náttúruauðlindir Íslands. Það er hins vegar spurning hvort það sé best gert með því að nýta takmarkaðar orkulindir, fjármagn og fólk til þess að framleiða afurðir sem ekki borgar sig lengur að framleiða í löndum Evrópu. Einnig verða Íslendingar að gera það upp við sig hvort þeir vilji frekar nýta orkuna í orkufrekri frumvinnslu, eða með öðrum hætti t.d. í tiltölulega orkufrekri úrvinnslu eða til þess að vetnisvæða bíla- og skipaflota landsins, sé það hagkvæmt. Væntanlega eru þær orkulindir, sem sátt verður um að virkja, ekki nægar til þess að hrinda öllum mögulegum verkefnum í framkvæmd.

Íslendingar þurfa að taka sér tak og horfa langt fram í tímann, a.m.k. 50 ár, til þess að meta þá valkosti sem unnt er að velja um. Ef Malasía getur orðið að þekkingarþjóðfélagi innan 20 ára ætti Ísland að geta orðið það innan 10 ára. Fyrir 25 árum var ástand mála í Singapúr svipað og það er nú í Malasíu. Þá settu stjórnvöld í Singapúr sér það markmið að lífskjör þar yrðu svipuð og í þeim löndum þar sem þau eru best. Margir trúðu ekki að það mundi takast en nú er svo komið að lífskjör í Singapúr eru orðin betri en á Íslandi og Singapúr er orðið að þekkingarþjóðfélagi. Við Íslendingar getum margt lært af öðrum, meðal annars af ýmsum þróunarlöndum. Ef við leiðum hjá okkur og lærum ekki af því sem önnur lönd eru að gera til þess bæta lífskjör þegna sinna er hætta á því að Ísland verði verstöð og eða miðstöð fyrir orkufrekan iðnað en hvorki þekkingarsetur né ferðamannaparadís.