TVEIR BRAUTRYÐJENDUR

EFRI salir Listasafns Íslands hafa verið undirlagðir myndverkum eftir tvo brautryðjendur nýrra viðhorfa í íslenzkri málaralist, Svavar Guðnason (1909-1988) og Nínu Tryggvadóttur (1913-1967), og eru þetta allt myndir í eigu safnsins. Engu að síður er hér um yfirlitssýningar að ræða, þó í knöppu formi sé, þær bera þess báðar merki, að safninu hefur í áranna rás verið annt um að viða að sér lykilverkum frá ferli þeirra og tekist það með miklum ágætum.

Þau Svavar og Nína komu bæði til Kaupmannahafnar árið 1935 og hófu nám við listaakademíuna við Kóngsins Nýjatorg, meira að segja hjá sama kennara, Kræsten Iversen sem hafði verið prófessor þar frá 1930 og átti eftir að koma mikið við sögu íslenskra listaspíra við skólann til dánardægurs, nákvæmlega þrem áratugum seinna eða 1955. Svavar undi raunar ekki nema í skamman tíma við hina bundnu akademísku kennslu, en Nína var þar viðloðandi næstu fjögur árin, eða allt þar til hún fór í námsferð til Parísar 1939 og sneri svo heim. Svavar lenti fljótlega í hringiðu nýviðhorfa og fór til Parísar 1938, þar sem hann dvaldi í hálft ár og sótti skóla Fernand Leger. Þar urðu kynni hans af dönsku listamönnunum Ejler Bille, Sonju Ferlov (Mancoba) og Asger Jorn afdrifarík, komu honum í samband við enn fleiri danska framúrstefnulistamenn og bast hann þeim nánum böndum, einkum Egil Jacobsen en þeir áttu seinna eftir að mála hlið við hlið og eru innbyrðis víxláhrif greinileg í list beggja. Hér var Svavar kominn í hóp listamanna er seinna stofnuðu Helhestinn (1941), sem var eins konar framhald erfðavenjunnar frá listahópunum Klingen og Linien, en einnig var þýski listahópurinn Der blaue Reitar fyrirmyndin. Samnefnt tímarit, Helhesturinn, varð svofyrirmynd hollenska tímaritsins Reflex og allt saman fæddi loks af sér Cobra. Svavar var þannig nokkrum árum á undan Nínu um þreifingar í núlistum og einn af áhrifavöldum hans var hinn snjalli málari óhefts litaflæðis, Edvard Weie, sem hann taldi raunar lærimeistara sinn og sem einnig átti eftir að verða áhrifavaldur í list Nínu, en löngu eftir að hún var orðin þroskuð listakona og trúlega voru þau áhrif ósjálfráð og ómeðvituð. Þau komu ekki að fullu fram fyrr en hún kynntist abstrakt-expressjónismanum í New York í lok sjötta áratugarins. Það voru miklar hræringar í danskri list á fjórða áratugnum og nutu íslenskir myndlistarmenn í Kaupmannahöfn þess ríkulega, en flestir þeirra voru mjög opnir og móttækilegir fyrir nýjum og ferskum straumum, má hér einnig nefna Þorvald Skúlason, Jón Engilberts og Gunnlaug Scheving. Þrátt fyrir að Nína héldi tryggð við akademíuna, voru þó áhrif frá framsæknum málurum þessa tíma mun greinilegri í fyrstu sjálfstæðu verkum hennar en t.d. kennarans, Kræstens Iversens, en áhrif hans voru í raun vart merkjanleg. Það stóð líka mun nær upplagi hennar að vera móttækileg fyrir óformlegum hröðum tjákraftinum, eins og hún kynntist honum í vinnubrögðum Louisu Matthíasdóttur, sem hún hitti í París, og bast strax nánum vináttuböndum. Munurinn á þeim Svavari og Nínu er sá helstur, að fram koma mun fjölþættari og skólaðri vinnubrögð í myndverkum hennar á meðan Svavar hélt sig alla tíð við óheft hugsætt myndferli sem hann beislaði þó á ýmsa vegu, en gekk þar kannski full langt á tímum strangflatalistarinnar, en slík vinnubrögð áttu öllu síður við skaphöfn hans. Þó gerði hann einnig rismikil verk sterkrar burðargrindar, en þá var það safaríkur liturinn, sem bar þau helst uppi, en Svavari var meistaralega lagið að binda liti í sterkar áhrifaríkar formheildir og þurfti síst reglustriku við.

Í elstu myndunum á sýningunni, Styrbjörg frá 1938 og Skip og haf frá 1939 má greina súrrealistísk áhrif og þá einkum frá hópnum í kringum Vilhelm Bjerke Petersen, en sá var mikill áhrifavaldur á þessum árum, þótt menn væru sem óðast að rífa sig frá honum sem gerðist ekki átakalaust. Harkalegar innbyrðis deilur sem upp spruttu af því tilefni eru frægur kafli í þróun danskrar nútímalistar sem oft er vitnað til og á sér enga hliðstæðu hér á landi hvað opna samræðu snertir. Þessar tvær myndir njóta sín mun betur í upphengingunni á safninu en ég hef séð í annan tíma og næstu árin spratt upp hvert lykilverkið á fætur öðru og öll eru þauá sýningunni, svo sem Fansað í fúgustíl 1939-40, Íslandslag 1944, Steðjinn og Gullfjöll 1946, Stuðlaberg 1949, Ísabrot 1953, Næturútvarp á Öræfajökli 1954-55 og Hallast upp við dogg 1975-80. Hér er listamaðurinn kominn aftur á fornar slóðir, jötunefldur sem aldrei fyrr.

Ekki skortir heldur lykilverkin hvað Nínu snertir og nefni ég hér andlistsmyndirnar þrjár; af Erlendi í Unuhúsi frá 1939, Selmu Jónsdóttur 1946 og Holger Cahill 1962. Konumyndirnar tvær; Inni 1944 og Konumynd 1945. Þá ber að nefna verk eins og, Gatan 1940-41(?), Frá Ólafsvík 1942, Komposition 1947, 1959 og 1959. Sér á báti er græna myndin, Abstrakt frá 1956 og líkust undanfara loftkenndu flatamyndanna, sértæka úthverfa innsæisins, þar sem ég þykist kenna síðbúin áhrif frá Edvard Weie, sem kemur enn skýrar fram í myndunum Komposition 1960 og Gos 1964.

En hvað sem öllum áhrifum líður, voru þau Svavar Guðnason og Nína Tryggvadóttir sterkir og rammíslenzkir listamenn sem þessi mjög svo lifandi framningur undirstrikar rækilega. Safnið hefur mikinn sóma af báðum sýningunum og mun meiri en sýningum útlendinganna en þær standa þó alltof stutt. Í raun er glæpur að þjóðin skuli ekki geta nálgast hluta verkanna allan ársins hring, svo og fleiri verk brautryðjenda íslenzkrar myndlistar, slíkt gerist hvergi nú um stundir þar sem þjóðir vilja á annað borð telja sig til menningarríkja.