ÍSLENSKA LANDNÁMIÐ Á POINT ROBERTS

LANDNÁMSTÍMABIL Íslendinga í Vesturheimi, ef svo má kalla, hófst um 1870. Árlegar vesturferðir lögðust síðan af í upphafi fyrri heimsstyrjaldar árið 1914. Eitthvað var þó um að fólk flutti til Vesturheims síðar. Flestir settust að í svokölluðum Íslendingabyggðum, þ.e.a.s. á svæðum þar sem Íslendingar voru fjölmennir fyrir. En fjölmargir fóru ótroðnar slóðir og námu ókunn lönd.

Tímabilið 1890-1910 er um margt merkilegt í sögu Norður-Ameríku sérstakleg þó vegna þess að þá var "vestrið" unnið, bæði í Bandaríkjunum og Kanada. Í báðum þessum löndun tóku Íslendingar þátt í landnámi og uppbyggingu lítt byggðra svæða í vestanverðri álfunni. Einn slíkur staður var við Kyrrahaf í Bandaríkjunum.

Lega og stærð

Við landamæri Kanada, vestast í Washingtonfylki er tangi sem heitir Point Roberts. Hann er í Whatcom County og er landfastur við Kanada en aðskilinn frá öllu landi Bandaríkjamegin. Point Roberts er ávalur hryggur, hæstur austast en hallar lítið eitt alla leið vestur að sjó. Tanginn er ekki stór, tæplega fimm kílómetrar að lengd og rúmir þrír að breidd. Láglendi er mest suðvestan til þar sem lægst er landið rétt yfir sjávarmáli. Austan megin rís tanginn nokkuð yfir sjó og er þar fremur sæbratt. Þar þótti illt yfirferðar á landnámstímum en engir voru þá vegir. Þess vegna völdu landnemar sér leið eftir fjörunni ef þeir áttu erindi um tangann. Skógur var þéttastur á þessu svæði á landnámstímum og með öllu ófær þar til um hann var lagður vegur.

Af eystri hlið tangans er útsýni sérstaklega tilkomumikið til landsins. Þaðan sér yfir eyjar og sund en skipaleiðin liggur þar um og sjást skipaferðir ágætlega frá tanganum. Á björtum degi sést suðuroddi Vancouver-eyju ágætlega en til austurs og sauðausturs á meginlandinu blasa við stórbrotin Catschill-fjöll og rís Mt. Baker hæst. Í norðri gnæfa Vancouver-fjöll, há og hrikaleg en í suðri, á sundunum, liggja svo eyjar, flestar smáar.

En Íslendingar voru ekki fyrstir til að kynnast kostum tangans.

Frumbyggjar

Elstu minjar um veru manna á Point Roberts eru nokkur þúsund ára gamlar. Fornleifafræðingar frá háskólum í British Columbia og Washington-fylki unnu að umfangsmiklum rannsóknum um miðja öldina. Þeir fundu skeljalög, nokkuð þykk en innan um skeljarnar voru fiskbein, önglar, skutlar og hnífar. Þeir komust að þeirri niðurstöðu að þetta voru minjar um indíána af svokallaðri Salishan-ætt. Þeir voru fyrst og fremst fiskimenn sem höfðust við á Kyrrahafsströndinni norðanverðri.

Kynbræður þeirra frá því svæði sem nú er British Columbia og eins frá fylkum Bandaríkjanna sunnar við ströndina fylgdu seinna í kjölfarið og veiddu fisk og tíndu skeljar. Nokkuð ljóst þykir að þangað komu þeir þegar fiskur gekk inn fjörðinn, sérstaklega þegar lax fyllti hvert sund og hverja vík.

Evrópskir sæfarar, bæði spænskir og enskir fundu tangann á 18. öld. Einn þeirra, Fransisco Elisa, sá hann af skipi sínu árið 1791 og hélt hann vera eyju. Því nefndi hann hana Isla de Zepeda en ári seinna komust Galiano og Valdez að hinu sanna og nefndu tangann Punta Cepeda. Sama ár, 12. júní, hlaut tanginn loksins núverandi nafn þegar George Vancouver skírði hann í höfuðið á vini sínum, flotaforingjanum Henry Roberts. Vel er hugsanlegt að Vancouver hafi fyrstur hvítra manna stigið þar á land en 22. júní, 1792, kom hann á tangann seint að kveldi dags og gisti um nótt.

Un frekari ferðir evrópskra landkönnuða er fátt vitað fyrr en 1824 þegar James nokkur McMillan, enskur sægarpur, sigldi inn á flóann og lýsti tanganum í dagbókum skipsins. Þremur árum seinna, sumarið 1827, sigldi skútan Cadboro sömuleiðis að tanganum og gengu fáeinir skipverjar á land. Aðalerindi áhafnarinnar var hins vegar að kanna Fraser-ána og stofnsetja þar verslunarstað fyrir hið volduga breska félag, Hudson's Bay Company.

Ekki er vitað með vissu hvenær evrópskir landnemar í Ameríku hófu fiskveiðar af tanganum en um miðja öldina ( 10. september, 1853) greinir The Columbian frá því að fáeinir menn stundi laxveiðar á Point Roberts. Þess var getið að þeir stæðu stutt við, í mesta lagi nokkrar vikur í senn. En þessar frásagnir af veiðum á Point Roberts leiddu til þess að menn tóku að gefa tanganum gaum en um þessar mundir, um miðja 19. öld, hófust deilur milli Bandaríkjanna og Bresku Ameríku (Kanada) um landamæri ríkjanna.

Deilt um tangann - ólöglegt landnám

Bandaríkin og Bretland gerðu landamærasamning 15. júní, 1846. Hann var ekki sá eini sem þessi ríki gerðu sem beinlínis varðaði Point Roberts. Allt til ársins 1871 voru samningar gerðir um veiðar við tangann, búsetu og umferð. Þegar Breska Kólumbía varð hluti Kanada það ár var loks endanlegur samningur um landamæri undirritaður. Með honum urðu að engu tilraunir Bandaríkjanna til að ná yfirráðum á allri strandlengjunni frá Mexíkó norður til Alaska, sem þeir keyptu af Rússum árið 1867.

Á árunum 1846-1871 voru deilur tíðar um Point Roberts og landamærin. Bandaríkjamenn ásökuðu íbúa Bresku Kólumbíu fyrir smygl á kjöti en norðanmenn gultu í sömu mynt og klöguðu áfengissmygl að sunnan. Tanginn þótti sérstaklega heppilegur smyglurum vegna þess að aðeins var að honum komist sjóleiðina Bandaríkjamegin.

Yfirlýsing Bandaríkjanna 13. september, 1859 breytti litlu en þar sagði að engum væri heimil búseta á tanganum eða að stunda þar fiskveiðar. Öll umferð um hann var sömuleiðis bönnuð en stjórn Bandaríkjanna taldi hann hernaðarlega mikilvægan. Þar skyldi í framtíðinni rísa bækistöð hersins. Aldrei kom herinn og þessi yfirlýsing gleymdist eða ekki var tekið mark á henni því ekki leið á löngu þar til menn settust að á tanganum í algjöru óleyfi.

Upp úr 1870 fjölgaði fólki ört á Kyrrahafsströnd og þótt Point Roberts væri ekki í alfaraleið fjölgaði landnámsmönnum smátt og smátt. Þeir reistu sér kofa og veiddu fisk sem seldist vel í þorpunum í grenndinni á meginlandinu. Sumir þeirra áttu vafasama fortíð en tanginn þótti prýðilegur felustaður fyrir skakamenn á flótta undan réttvísinni. Þóttu árin 1878-1888 sérstaklega róstusöm en þá var engin löggæsla. Norðan við landamærin stóð íbúum Kanada stuggur af "lýðnum" á Point Roberts og gekk svo langt að málið var tekið fyrir af stjórninni í Ottawa. Talsvert var fjallað um málið í dagblöðum t.d. lagði The Ottawa Telegram til, 17. apríl, 1888 að tanginn yrði annaðhvort keyptur af Bandaríkjunum eða hann fenginn í skiptum fyrir annað land til þess að kanadísk lög næðu yfir hann. Óöldinni þar yrði að linna.

En tanginn freistaði ekki aðeins sakamanna heldur renndu eigendur fiskverksmiðja til hans hýru auga. Á síðasta áratug 19. aldar risu niðursuðuverksmiðjur á tanganum og atvinnulíf blómgaðist. Um þetta leyti kynnast Íslendingar á Kyrrahafsströnd Point Roberts.

Íslendingar við Kyrrahaf

Fyrsti Íslendingurinn, sem vitað er með vissu að sest hafi að vestur við Kyrrahaf var Ólafur Jónsson. (seinna Oliver Johnson). Hann kom frá Íslandi 1882 og eftir að hafa skoðað sig um í Manitoba og Norður-Dakóta flutti hann ári síðar vestur að hafi. Hann settist að í smáþorpi á Viktoríaeyju.

Um 1890 voru fáeinar íslenskar fjölskyldur komnar til Bresku Kólumbíu en á næsta áratug fjölgaði þeim talsvert. Atvinna var stopul í fylkinu og þvældust heimilisfeður um fylkið vítt og breitt í atvinnuleit. Sunnan landamæranna, í Washingtonfylki, voru sömuleiðis fáeinir Íslandingar í Seattle, Blaine og Bellingham.

Það var snemma árs, 1893, að Kristján nokkur Benediktsson (seinna Benson) heyrði fyrst á Point Roberts minnst. Franskur maður, Disotel að nafni, sem kvæntur var íslenskri konu, Guðlaugu Jónsdóttur, hafði ferðast um tangann og leist vel á landkosti. Kristján tók manninn trúanlegan og reifaði landkönnunarferð við landa sína í Bellingham. Þrír slógust í för með honum, þeir Jón Ágúst Björnsson (seinna John Burns), Guðmundur Laxdal og Sigurður Haukdal (ýmist þekktur sem Sam Samson, Sam Haukur eða Haukdal). Allir fundu þeir land, sem þeim líkaði en Kristján mun fyrstur Íslendinga hafa reist sér þar hús hinn 7. mars, 1893. Þeir hófust handa við að hreinsa land og undirbúa til ræktunar en það var mikið verk því kjarr var þétt og skógur þó nokkur.

Næsta vetur, líklega í febrúar eða mars, 1894, átti Kristján erindi til Viktoría og var Guðrún kona hans með í för. Dvöldu þau í Kanada um hríð. Hann greindi löndum sínum í eynni frá landnáminu á tanganum. Í endurminningum sínum, sem Árni Sigurðsson Mýrdal skráði 1953, segist hann hafa hitt Kristján í fyrsta sinn þá um vorið (apríl 1894). Ræddu þeir landnámið á tanganum drykklanga stund og lagði Kristján hart að Árna að setjast þar að. Kvaðst Árni í fyrstu hafa sýnt því lítinn áhuga. Hann hefði viljað vinna við vélar og taldi litlar líkur á slíku starfi í dreifbýlinu á Point Roberts. Kristján gafst hins vegar ekki upp og minntist á fiskiverksmiðjurnar, bæði á tanganum sjálfum svo og í Bellingham.

Á næstu vikum og mánuðum ræddi fólkið í Viktoría framtíðarhorfur, sem ekki þóttu góðar. Þegar foreldrar Árna, Sigurður Sigurðsson Mýrdal og Valgerður Jónsdóttir, tóku sig upp og fluttu á tangann 16. júní 1894, þá var Árni með. Hjónin tóku land og reistu hús. En sökum heilsuleysis Valgerðar sneru þau aftur til Viktoría en þar fékk hún betri læknishjálp. Voru þau á næstu árum eða allt til dauða Valgerðar 1912 ýmist í Viktoría eða á Point Roberts. Árni varð hins vegar um kyrrt og fékk fljótlega vinnu hjá stærstu niðursuðuverksmiðjunni á tanganum, Alaska Packers Association.

Á næstu árum fjölgaði Íslendingum á Point Roberts og upp úr aldamótum (1904) voru þeir 93 eða liðlega helmingur íbúa. Helgi Þorsteinsson kom á tangann með fjölskyldu sína 1894 og undi sér þar vel frá upphafi. Í greinargóðu bréfi til foreldra sinna 22. desember, 1895 lýsti hann fyrsta árinu á Point Roberts. Hann sagði veðráttuna hafa verið sérstaklega þægilega, - vetur mildan en sumar þurrt og hlýtt. Reyndar helst til of hlýtt því hagi hafi skrælnað en jarðrækt hins vegar gengið vel. Sagðist hann hafa náð sextíu pundum bauna, öðrum fimmtíu af lauk, sæmilegu korni (maís), níu stórum sekkjum af kartöflum og fjórum af sykurrófum. Þar sem enginn var markaður fyrir þessar afurðir fengu svínin það sem fjölskylda og vinir torguðu ekki. Sagðist Helgi hafa náð um fimm tonnum af heyi en hann reiknaði með meiru að ári því hann hafi hreinsað og sáð í tvær ekrur til viðbótar.

Helgi og Páll, uppeldisbróðir hans, áttu saman 30 hænur og sjö svín en að auki sagðist Helgi eiga tvær kýr og tvo kálfa. Hlöðu höfðu þeir reist sem var 30x16 fet og skemmu 16x12. Þá byggðu þeir hænsnahús, svínastíu og reykhús en reykt kjöt um jól var jafn spennandi í Vesturheimi og heima í Vík í Mýrdal.

Þeir helguðu sig að mestu búskapnum en þáðu þó vinnu þegar hún bauðst. Sagði Helgi svo frá að þeir bræður hefðu þénað nítján dali hvor í einni af niðursuðuverksmiðjunum á tanganum og verið greitt hálft annað tonn af heyi fyrir vinnu hjá amerískum bónda í grenndinni. Loks gat hann þess að þeir væru komnir með net og ætluðu að reyna við laxinn en verksmiðjurnar borguðu allt að 16 sent fyrir fiskinn.

En þótt tónninn í bréfi Helga væri jákvæður fór fjarri að íslenskum landnemum á tanganum væri rótt.

Barátta við bandarísk stjórnvöld

Hinn 5. júlí 1884 samþykkti Bandaríkjaþing lög er vörðuðu jarðir hersins í landinu. Eitt megin ákvæði þessara laga var réttur forseta Bandaríkjanna til að ráðstafa þeim löndum hersins sem hann var hættur að nota. Víða hafði slíkt land verið numið í óleyfi en lögin gerðu ráð fyrir því að þeim sem svo höfðu gert fyrir 1. janúar 1884 væri veittur forkaupsréttur. Allir, sem tekið höfðu land seinna, áttu með þessu ekkert tilkall til þess. Á Point Roberts hafði reyndar aldrei komið her og engin herstöð. Þess vegna var staða landnema þar óljós því landið hafði verið ætlað hernum en varð það aldrei. Lögin tilgreindu hins vegar einungis lönd þau sem herinn hafði yfirgefið. Þessi munur átti eftir að vega þungt síðar.

Helgi Þorsteinsson lýsti áhyggjum sínum og annarra Íslendinga á tanganum yfir þessu. Segir hann að dagblað nokkurt í fylkinu hafi getið þess að allir ólöglegir landnemar á Point Roberts megi búast við því að verða reknir úr húsum og af jörðum sínum. Þessi frétt olli miklu uppnámi. Landnemar funduðu um málið og flestir undirrituðu bænaskrá sem send var til yfirvalda í höfuðborginni, Washington. Meginósk íbúanna var að allt land á tanganum yrði gefið frjálst til landnáms og að þeir sem þegar hefðu tekið sér bólfestu fengju forgang. Í bænaskránni var skýrt tekið fram að allir væru landnemarnir fátækir og gætu með engu móti keypt hús sín og lönd, sem þeir höfðu lagt allt sitt í ef til uppboðs kæmi.

Fjölmargir Íslendinganna keyptu kofahreysi og jarðskika af bandarískum landnemum í þeirri trú að fyrr en seinna fengju þeir full yfirráð yfir þessum eignum sínum. Seljendurnir reyndu ekkert að blekkja Íslendingana því öllum var ljós lagaleg staða landnema á tanganum. Yfirleitt voru það fiskimenn sem seldu Íslendingum kofa sína og jarðskika umhverfis þá en þeir lögðu litla eða enga áherslu á búskap og því var um lítið ræktað land að ræða. En Íslendingarnir ætluðu sér meira og betra og tóku til óspilltra málanna við að ryðja land og rækta. Margir lögðu gífurlega hart að sér og líkt og Helgi og Páll, sáu fram á bjarta framtíð. Óvissan um hana var hins vegar óbærileg eins og fram kemur í öðru bréfi Helga til foreldra sinna á Íslandi. Hann skrifaði það 22. mars, 1898 og segir að þriggja manna nefnd hafi komið á tangann til að verðleggja þar öll hús og ræktuð lönd. Allt eigi að fara á uppboð og seljast hæstbjóðendum. Í von um lausn mála sinna réðu landnemarnir á Point Roberts sér lögfræðing sem flutti mál þeirra fyrir fylkisþinginu. Átti hann að reyna að fá það samþykkt að sérhver landnemi fengi hús sín og jörð keypt á matsvirði. Þessi tilraun bar ekki árangur frekar en bænaskráin forðum. Og árin liðu.

Það var loksins árið 1903 að fulltrúi Bandaríkjastjórnar í Seattle kom til Point Roberts. Hét sá Ed. C. Ellet og var hann þangað sendur einungis til að kanna ólöglegt skógarhögg en sá orðrómur hafði borist þvert yfir öll Bandaríkin, alla leið til Washingtonborgar að landnemar stundu ólöglegt skógarhögg í svo miklum mæli að grípa yrði í taumana. Ellet þessum var ekið til Árna Mýrdal en hann gerðist síðan leiðsögumaður gestsins á tanganum.

Ellet sá fljótlega að mannlífið á Point Roberts var allt annað en almannarómur taldi; hér bjó friðsamt og duglegt fólk en engir morðingar, ræningjar eða smyglarar. Í stað þess að rannsaka skógarhögg gerði hann nákvæma skýrslu um hús öll og hýbýli svo og atvinnuvegi. Féllst hann á að reyna að sannfæra yfirvöld um kosti þess að leyfa ábúendum tangans að eignast lönd sín. Hann sendi stjórninni í Washington skýrslu sína 31. desember 1904. Viðbrögð við henn voru misjöfn. Sumum þótti sjálfsagt að veita núverandi landnemum forkaupsrétt en aðrir töldu eðlilegt að allt land yrði boðið upp og selt á hæsta fáanlegu verði. Skýrslan fór víða en að endingu kom það í hlut Fred nokkurs Dennett að bregðast við henni. Sá var yfirmaður deildar þeirrar í Washington sem annaðist sölu og úthlutun landnámsjarða. Hann óskaði nánari upplýsinga frá Ellet, einkum um skógarhöggið sem enn virtist órannsakað. Í bréfi dagsettu 26. ágúst 1905 svaraði hann fyrirspurn Dennetts og taldi með öllu rangt að ætla að lögsækja landnámsmenn á Point Roberts fyrir ólöglegt skógarhögg. Það litla sem þeir höggva, skrifaði Ellet, er til að ryðja landið. Enginn stundaði skógarhögg í hagnaðarskyni því það var einfaldlega ekki ábatasamt. Þá vék hann að lagaákvæðinu frá 5. janúar, 1884 og taldi það ekki eiga við Point Roberts vegna þess að þar hefði aldrei verið herstöð. Hann sagði landnám Íslendinga nokkuð sérstakt því allir tækju þeir sér 40 ekrur lands og seldu það síðan í smærri einingum, þetta 5-10 ekrur til landa sinna. Ellet vitnar aftur í lagabálka og telur Íslendinga ekki þekkja til landnámslaga númer 2291 en þau banna landnemum að selja skika úr sínu landi nema með sérstöku leyfi. Ef ný lög verði sett er brýnt að kaupendum þessara smáskika verði veittur sami réttur og seljendum. Íslendingarnir væru fátækir landnámsmenn sem af stakri eljusemi höfðu byggt hús, rutt og ræktað land og gert lítt árennilegan tanga að vistlegri nýlendu.

Ekki var nokkur vafi á því að Ellet líkaði strax við Íslendinga þá sem hann kynntist á Point Roberts því í upphaflegu skýrslu sinni frá 31. desember, 1904, sagði hann að nær helmingur landnema væru Íslendingar "...einhverjir hagsýnustu, duglegustu og áhugaverðustu landnemar sem ég hef kynnst í Washington fylki." (,,the most frugal, industrious and desireable foreign settlers I have found in the State of Washington) Hann tók fram að allir hefðu þeir kappkostað að tileinka sér bandaríska siði og framkvæmdir þeirra á tanganum væru þær bestu þar um slóðir. Með bandarískum siðum á Ellet m.a. við nafnabreytingar en frumbyggjarnir íslensku á tanganum tóku ýmist upp ensk (amerísk) nöfn, sbr. Kristján Benson og John Burns eða breyttu sínum þannig að þau væru þægilegri í framburði t.d. Sam Haukdal. En hjólin snerust hægt í höfuðborginni og enn liðu ár.

Íslenskur sigur - gjöf til Theodore Roosevelt forseta

Það var loks snemma um vorið 1908 að frumvarp til laga, er varðaði Point Roberts, var lagt fyrir Bandaríkjaþing. Í því sagði m.a. að allir, sem tekið höfðu land á tanganum fyrir 1. janúar, 1908 fái sextíu daga frá og með þeim degi er lögin taka gildi, til að ganga frá eignarrétti sínum. Frá því frumvarpið var fyrst kynnt og þar til það var samþykkt voru ýmsar breytingar gerðar en loks var það samþykkt 1. apríl 1908. Og ekki leið á löngu þar til bréf frá Washingtonborg bárust íslenskum landnemum á tanganum. Bréf til Sigurðar Mýrdal, sem dagsett var 13. maí 1908 útskýrði fyrir honum lagalegan rétt hans:

Department of the Interior

General Land Office

Washington, D.C.

May 13, 1908

Mr. S. Myrdal

Point Roberts, Washington.

Sir:

I have to advise you that instructions were issued on May 9, 1908, for the opening to settlement and entry under the general provisions of the public land laws of the lands of Point Roberts Reserve on June 23,1908. Actual bona fide settlers on the lands have three months from said date to place entries of record.

Very respectfully,

Fred Dennett

Commissioner

Loksins gátu íslensku landnemarnir á Point Roberts andað léttar. Sumir höfðu búið á tanganum í algerri óvissu í rúman áratug, rutt land og ræktað og byggt hús. Nú var tryggt að öll sú mikla vinna væri ekki lengur fyrir bí. Landnemarnir völdu dag til að fara saman til Seattle og ganga endanlega frá landnámi sínu en seinna sama dag eða um leið og þeir sneru aftur með póstbátnum yrði hátíð á tanganum. Meðan karlmennirnir voru í burtu komu konurnar saman og skiptu með sér verkum. Daga (Dagbjört Dagbjartsdóttir) kona Kristjáns Benediktssonar og hennar dætur sáu t.d. um bakstur og elduðu kjúklinga.

Allir sem vettlingi gátu valdið á tanganum komu þennan sólríka dag saman í Tinkham's Grove. Þar voru ræður fluttar og kom fram sú tillaga frá einum ræðumanna, Edward Tinkham að nafni að viðeigandi væri að senda Roosevelt, forseta Bandaríkjanna, einhverja sérstaka gjöf í þakklætisskyni. Helgi Þorsteinsson kom með hugmynd. Hann slátraði vænum sauð daginn eftir og gaf gæruskinnið. Það var síðan sútað og unnið af þýskum landnema, Elsner að nafni, en hann hafði lært og unnið við sútun í Þýskalandi. Fullunnið var skinnið síðan sent til Washington, til Bandaríkjaforseta sem seinna þakkaði skriflega góða gjöf og sagðist mundu varðveita skinnið í svefnherbergi Hvíta hússins.

Helstu heimildir:

Endurminningar Árna Mýrdal (Lögberg 1953)

Almanak O.S.T

Point Roberts, USA R.A. Clark.

Echoes from the Past Runa Thordarson

Laugi Thorstenson: Icelandic Waterman (Whistlepunks and Geoducks)

The Bellingham Herald

The Columbian

The Ottawa Telegram

U.S. Congress

U.S. Department of the Interior