Evran og Norðurlöndin

NORÐURLÖNDIN hafa farið ólíkar leiðir í gengismálum á undanförnum árum. Finnland er hluti af evrusvæðinu. Danmörk fylgir mjög ákveðinni fastgengisstefnu gagnvart evrunni og mun á morgun taka um það ákvörðun í þjóðaratkvæðagreiðslu hvort landið verður einnig hluti af evrusvæðinu. Í Svíþjóð er gengið á floti og peningastefnan byggist á beinu verðbólgumarkmiði. Ísland og Noregur eru í raun einhvers staðar milli verðbólgumarkmiðs og gengismarkmiðs. Þessi mismunur á sér bæði pólitískar og efnahagslegar rætur. Ísland og Noregur eru utan Evrópusambandsins og geta því ekki orðið aðilar að Myntbandalagi Evrópu, en jafnframt er hagkerfi þeirra með þeim hætti að fastgengisstefna er ekki eins heppileg og fyrir hin löndin. Danmörk er það Norðurlandanna sem helst ætti að tilheyra evrusvæðinu þegar litið er á efnahagslega mælikvarða og langa forsögu fastgengisstefnu gagnvart þýska markinu. Í þessari grein er gefið nánara yfirlit um núverandi gengisstefnu Norðurlandanna. Einnig er fjallað um hvernig Norðurlöndin standa gagnvart efnahagslegum mælikvörðum á það hversu heppileg þátttaka í evrunni er.

Núverandi gengisstefna

Af norrænum aðildarlöndum ESB var Finnland með í Myntbandalagi Evrópu (EMU) frá byrjun, en áður fylgdi það svipaðri peningastefnu og Svíþjóð gerir nú. Danmörk samdi um undanþágu frá þátttöku í EMU en er þátttakandi í gengissamstarfi (ERMII) við Seðlabanka Evrópu (ECB). Það kerfi felst í því að þau ESB-lönd sem vilja, geta í samráði við ECB ákveðið fráviksmörk gjaldmiðla sinna gagnvart evrunni. ECB og viðkomandi seðlabanki hafa þá gagnkvæma skyldu til inngripa á gjaldeyrismarkaði ef gjaldmiðillinn stefnir út fyrir mörkin. ECB getur þó hætt inngripum ef bankinn telur þau stangast á við markmið sitt um lága verðbólgu á evrusvæðinu. Danmörk er með þröng vikmörk, eða ±2¼%, en danski seðlabankinn hefur haldið gengi dönsku krónunnar mun þéttar upp að evrunni, eins og sést á meðfylgjandi mynd og töflu. Í raun er þetta ekki annað en framhald á þeirri hörðu fastgengisstefnu sem Danmörk fylgdi gagnvart þýska markinu í á annan áratug. Danmörk er því nokkurs konar skuggaaðili að EMU, þ.e. dönsk peningastefna verður að taka fullt tillit til vaxtaákvarðana ECB án þess þó að Danir eigi aðild að þeim ákvörðunum.

Svíþjóð hefur ekki samið um undanþágu frá EMU en hefur eigi að síður ákveðið að standa fyrir utan vegna mikillar andstöðu almennings við aðild. Gengi sænsku krónunnar flýtur en sænska seðlabankanum er gert að nota stjórntæki sín til að halda verðbólgu lágri. Vaxtabreytingar hafa áhrif á verðbólgu með töluverðum töfum. Verðbólguspár bankans leika því stórt hlutverk við mótun peningastefnunnar, en þær eru birtar ársfjórðungslega. Aðild Svíþjóðar að EMU er auðvitað möguleg síðar meir. Góður gangur í sænsku efnahagslífi og veik evra hefur þó dregið úr fylgi við þá hugmynd í bili. Ef jáið sigrar í þjóðaratkvæðagreiðslunni í Danmörk á morgun gæti þetta breyst, sérstaklega ef evran styrkist á komandi vetri.

Hvorki Noregur né Ísland geta tekið þátt í EMU þar sem þau eru utan ESB. Bæði löndin eru hins vegar tengd evrusvæðinu nánum efnahagslegum og fjármálalegum böndum í gegnum utanríkisviðskipti og EES-samninginn. Í báðum löndunum hefur stöðugleiki í gengismálum verið nokkurs konar millimarkmið stefnunnar í peningamálum, þótt að framkvæmdin hafi verið misjöfn. Í Noregi hefur markmiðið verið að halda tiltölulega stöðugu gengi gagnvart evrópskum gjaldmiðlum en á Íslandi hefur verið miðað við gengisvísitölu sem byggð er á samsetningu utanríkisviðskipta landsins. Norðmenn hafa ekki haft formleg fráviksmörk fyrir norsku krónuna síðan í gjaldeyriskreppunni í árslok 1992 en slík mörk eru til staðar hér á landi. Munurinn er hins vegar ekki svo mikill í raun enda voru vikmörk íslensku krónunnar víkkuð í ±9% í febrúar sl. Í báðum löndunum hafa verðbólguhorfur leikið stærra hlutverk við mótun peningastefnunnar að undanförnu og seðlabankar landanna birta báðir ársfjórðungslegar verðbólguspár og mat á stöðu efnahagsmála. Samfara hefur sveigjanleiki gengisins aukist. Þetta má merkja í meðfylgjandi töflu en þar sést að norska krónan hefur hækkað um rúm 10% gagnvart evrunni frá því að hún varð til á sama tíma og íslenska krónan hefur hækkað um rúm 12%. Daglegt flökt þeirra gagnvart evru er svipað en þó heldur meira á íslensku krónunni.

Meðfylgjandi mynd sýnir þróun gengis Norðurlandamyntanna gagnvart evru frá því hún kom til. Á myndinni sést glöggt hve nákvæmlega danska krónan hefur fylgt evrunni. Hinar Norðurlandamyntirnar hafa hækkað gagnvart evrunni, íslenska og sænska krónan svipað en sú norska nokkru minna. Á meðfylgjandi töflu sjást einnig nokkrar kennitölur sem skipta máli varðandi peningastefnu og er Bretlandi bætt við til samanburðar. Hækkun breska pundsins gagnvart evru er reyndar heldur meira á þessu tímabili en Norðurlandamyntanna þriggja sem ekki eru tengdar henni og sömuleiðis er flökt þess meira. Vaxtamunur landanna gagnvart evru endurspeglar einkum þrennt, þ.e. mismunandi verðbólgustig, mismunandi fasa hagsveiflunnar og trúverðugleika peningastefnunnar. Munurinn er umtalsverður á Íslandi bæði varðandi skammtímavexti og langtímavexti, enda er verðbólga mest þar á Norðurlöndum og Ísland jafnframt á toppi hagsveiflunnar. Það er hins vegar athyglisvert að bæði skammtíma- og langtímavextir eru um þessar mundir lægri í Svíþjóð en á evrusvæðinu. Fyrir nokkrum árum hefðu margir talið það óhugsandi. Þetta endurspeglar að Svíar hafa náð miklum árangri með sína verðbólgumarkmiðsstefnu og trúverðugleiki peningastefnunnar er mikill.

Efnahagslegir mælikvarðar

Hagfræðin hefur að geyma kenningar um þá eiginleika sem gera lönd heppileg til að ganga til myntsamstarfs við önnur lönd. Samkvæmt þeim er land betur til þess fallið að gerast aðili að tilteknu myntsvæði því þyngra vægi sem utanríkisviðskipti hafa í þjóðarbúskap landsins, því meiri sem viðskipti þess eru við myntsvæðið, því samhæfðari hagsveiflur landsins og svæðisins eru og því sveigjanlegri sem vinnumarkaðurinn með tilliti til launamyndunar og hreyfanleika vinnuafls.

Á einfaldan hátt má skýra þetta þannig að ef viðkomandi land er efnahagslega nátengt myntsvæðinu verður viðskiptakostnaður vegna gengisóvissu meiri. Eftir því sem hlutdeild utanríkisviðskipta er stærri því minni eru líkur á að gengisbreytingar valdi langvarandi breytingum á verðhlutföllum. Sé hagsveiflan svipuð á báðum svæðum eiga þau auðveldara með að búa við sameiginlega peningastefnu þar sem sameiginlegur uppgangur kallar á hærri vexti og öfugt. Á móti kemur að sveigjanleg nafnlaun auðvelda landi að búa við myntsamruna þrátt fyrir ósamhæfðar hagsveiflur. Breytingar á raunlaunum sem áður áttu sér stað samfara gengisbreytingum og mismunandi verðbólgu verða þá sakir breytinga á nafnlaunum. Til viðbótar koma svo mælikvarðar um samleitni, en Maastricht-skilyrðin fyrir þátttöku í EMU eru dæmi um þá. Hugsunin að baki þeim er að lönd sem hafa traust ríkisfjármál og búa við svipað verðbólgustig, vexti og innbyrðis gengisstöðugleika, eigi auðveldara með að mynda myntbandalag en önnur. Þessir mælikvarðar eru auðvitað ekki einhlítir og alls ekki er víst að svigrúm til sjálfstæðrar peningastefnu sé nýtt með réttum hætti í þeim tilfellum sem heppilegt er talið að það sé til staðar.

Athyglisvert er að skoða hvernig Norðurlöndin standa gagnvart þessum mælikvörðum, en hluti þeirra er sýndur í meðfylgjandi töflu. Öll löndin uppfylla Maastricht-skilyrðin nema Ísland, sem um þessar mundir er með of mikla verðbólgu og of háa langtímavexti. Svíþjóð er opnast Norðurlandanna ef mælt er með útflutningi og innflutningi vöru og þjónustu í hlutfalli við landsframleiðslu en þessi lönd eru að jafnaði ekkert opnari á þennan mælikvarða en meðal ESB-land. Hlutdeild núverandi evrusvæðis í utanríkisviðskiptum þessara ríkja er í öllum tilfellum undir 50% og ekki nema tæplega þriðjungur í tilfelli Finnlands og Íslands. Danmörk og Svíþjóð eru með hæsta hlutdeild viðskipta við núverandi evrusvæði. Bæði Noregur og Ísland eru með umtalsverða hlutdeild utanríkisviðskipta við Norður-Ameríku og Bretland er þeirra stærsti útflutningmarkaður. Þátttaka í EMU er því nokkuð vandamál fyrir þessi ríki svo lengi sem Bretland stendur fyrir utan. Sveiflur í hagvexti og viðskiptakjörum hafa mesta fylgni við ESB í heild í Danmörku og Svíþjóð. Noregur og Ísland búa hins vegar greinilega við ósamhæfða hagsveiflu gagnvart ESB enda ekkert marktækt samband á milli sveiflna í hagvexti og viðskiptakjörum þeirra og í ESB.

Í ljósi ofangreinds, og forsögu gengisstefnu landanna, virðist einsýnt að Danmörk er í fyrsta sæti meðal Norðurlanda sem heppilegur aðili að evrusvæðinu, síðan kemur Svíþjóð en Finland er í þriðja sæti. Það eru hins vegar að óbreyttu viss efnahagsleg vandamál varðandi aðild Íslands og Noregs að evrusvæðinu sem verður ekki auðveldlega litið framhjá. Það þýðir ekki að útilokað sé fyrir þessi lönd að gerast aðilar, heldur hitt að skoða yrði leiðir til að gera hagsveifluna samhæfðari og huga að öðrum sveiflujöfnunarmöguleikum, svo sem í gegnum vinnumarkaðinn.