Ræður tungumálið við að tjá tilfinningar okkar?

HVER hefur ekki lent í því að vera þátttakandi í hressilegu rifrildi og átta sig síðan á því að deiluefnið hefur ekki nálgast neina lausn heldur er í staðinn farið að ganga í hringi? Það er á þannig stundum sem það verður óhjákvæmilegt að velta því fyrir sér hvort tungumálið sé yfir höfuð nægilega öflugt verkfæri til þess að tjá innri tilfinningar notandans fullkomlega. Eða eins og Sigurður Pálsson skáld orðar það er hugsanlegt að "orðin séu alltaf of langt í burtu" til þess.

Borgarleikhúsið er þessa dagana að sýna nýtt leikrit eftir Sigurð sem heitir Einhver í dyrunum. Þar fæst hann m.a. við þessa spurningu og gerir tilraun til þess að sýna líf tungumálsins. Honum tekst jafnvel það vel upp að stundum er hægt að tala um samtölin sem sérpersónu innan verksins. Persónu sem á köflum verður jafnvel mikilvægari í verkinu en sjálf atburðarásin.

Leikararnir sem gæða persónur Sigurðar lífi eru þau Kristbjörg Kjeld, Sigurður Karlsson, Edda Björgvinsdóttir, Björn Ingi Hilmarsson og Guðmundur Ingi Þorvaldsson. Leikstjóri er Kristín Jóhannesdóttir. Leikritið fékk mjög góða dóma á menningarsíðum Morgunblaðsins en vert er að benda á að um takmarkaðan sýningafjölda er að ræða sökum anna leikaranna.

Skynjun og tilfinningar

"Í rauninni gerist verkið mikið í tungumálinu," viðurkennir Sigurður þegar blaðamaður hitti hann á kaffihúsi í miðbænum. "Það er viss þróun í verkinu, við skiljum við allar persónurnar í allt annarri stöðu en við kynntumst þeim í upphafi. Það eru ekki ytri atburðir sem skipta höfuðmáli. Áfallið hefur nú þegar gerst, þetta er úrvinnsla úr því áfalli. Aðalatriðin eru skynjun og tilfinningar, ekki venjuleg frásaga. Skynjun á tungumáli og hugarástandi þessa fólks. Þegar sjálfsmynd aðalsöguhetjunnar er í molum er tungumálið líka í molum." En ber okkur þá að skilja það þannig að Sigurður hafi gefið upp alla von um að geta tjáð sínar réttu tilfinningar í gegnum tungumálið? "Nei, alls ekki ef maður brýst inn í orðin. Ef maður lætur sér hins vegar nægja venjunotkun tungumálsins segir það mjög takmarkað. Það er nauðsynlegt að hlusta alltaf eftir því sem liggur undir. Vélræn notkun tungumálsins leiðir til þess að það verður ónothæft." Eftir slíkar vangaveltur átti blaðamaður svolítið erfitt með að finna upp á einhverju nýju til að segja. Hann og Sigurður fengu sér hvor sinn kaffisopann og eftir að þeir höfðu báðir eytt nægilegum tíma til þess að reyna að melta það sem sagt hafði verið horfðu þeir undarlega hvor á annan.

"Við erum orðnir svo fræðilegir, hvernig förum við eiginlega að þessu?" spyr Sigurður og báðir brosa ofan í kaffibollann sinn.

Stórleikkonan og aðdáandinn

Leikritið var forsýnt á Listahátíð í Reykjavík í vor en síðan hefur Sigurður gert við- og endurbætur. Kristbjörg Kjeld fékk afbragðsdóma fyrir túlkun á Kolbrúnu, aðalpersónu leikritsins, en hún er fyrrverandi stórleikkona sem á við sálræn vandamál að stríða. Kristbjörg er afar sannfærandi í hlutverki sínu og eftir sýninguna velti blaðamaður því fyrir sér hvort Sigurður hefði haft hana í huga þegar hann var að vinna leikritið.

"Já, reyndar. Ekki alveg upphaflega þegar ég rissaði upp frumgerðina fyrir nokkrum árum en þegar ég fór svo að vinna þetta í fyrra var hún meir og meir sú sem ég hugsaði um. Það er til nóg af góðum leikkonum, en með fullri virðingu fyrir þeim þá eru fáar sem hafa jafnmikið ótrúlegt öryggi og dýpt eins og Kristbjörg. Þú trúir því að þessi persóna hafi verið stórleikkona. Þú efast aldrei um það, enda er mjög nauðsynlegt að áhorfandinn trúi því fullkomlega að hún hafi eitthvað ótrúlega heillandi við sig." Inn um dyr leikkonunnar koma nokkrir óboðnir gestir, m.a. ungur maður, sem dáð hefur leikkonuna frá barnsaldri. Aðdáandann leikur Björn Ingi Hilmarsson.

"Mér fannst í rauninni þessi skák ganga upp þegar aðdáandinn var kominn. Hann var upphaflega mun eldri, en þegar hann var orðinn svona ungur og varnarlaus í þessum undarlegu tengslum við móður sína gekk þetta upp. Svo er ekki verra að Björn Ingi leikur þetta af geysilegri fimi og hefur sjaldan gert betur," segir Sigurður þakklátur.

Nýir straumar, Sigur Rós og múm

Eins og áður hefur komið fram styðst Sigurður ekki við hefðbundinn frásagnarstíl í þessu verki.

"Leikhús er mjög aftarlega á merinni miðað við aðrar listgreinar. Bæði hérna heima og erlendis. Það eru t.d. miklu nútímalegri hlutir að gerast í tónlist, bókmenntum og kvikmyndum. Sem áhorfendur erum við aftarlega, við mætum í leikhúsin með væntingar sem eru 100 ára gamlar. Við erum miklu þróaðri móttakendur á öðrum sviðum lista. Sjáðu til dæmis tónlistarmyndbönd; þau byggjast oft einungis á skynjun. Svo viljum við gamaldags frásagnir í leikhúsi. Þetta hefur mér þótt einkennilegt á sama tíma og við eigum nóg af leikhúsfólki sem ræður við það að gera nýja hluti." Leikmyndin, sem var í höndum Stígs Steinþórssonar, búningahönnun Stefaníu Adolfsdóttur og hljóðstjórn Ólafs Arnar Thoroddsen eru mjög í anda ritstíls Sigurðar því þau höfða aðallega til skynjunar og vakningar tilfinninga. Þetta eru einmitt hugtök sem margir listamenn úr framsæknari tónlistargeiranum hafa tileinkað sér og er tónlistin í leikritinu eftir því.

"Leikstjórinn er ákafur aðdáandi múm og Sigur Rósar og það eru bútar úr lögum þeirra í leikritinu. Svo er notast við tónlist þar sem Hughes de Courson blandar saman tónlist Mozarts við egypska tónlist og Bachs við afríska tónlist. Mér fannst tónlistarvalið vera ofboðslega rétt. Mér finnst ég á undarlegan hátt ná miklu meira sambandi við ungt fólk, þar er ég miklu meira á heimavelli. Ég næ oft miklu meira sambandi við fólk sitt hvorum megin við þrítugt en fólk á mínum aldri." Sigurður segist vera feginn því að hinir nýju straumar í listsköpun á Íslandi séu að færast aftur að tilfinningalífinu og vill hann þakka t.d. Björk Guðmundsdóttur þá þróun. Á endanum hljóti alltaf að vera mikilvægast að tjá tilfinningar sínar.

"Það snýst svo ofsalega mikið um hvað sé rétt fyrir neytendur, sem er þá frekar iðnaður en list. Í rauninni eru þessir nýju straumar algjör andstæða við þessi iðnaðarviðhorf. Samt ná þessir listamenn fjöldahylli. Þetta "á ekki að geta gerst", en gerist samt," segir Sigurður um leið og blaðamaður og hann átta sig á því að innihald kaffibollanna er horfið.