Sneið af kjörgripum

SKÁLDAÐ í tré nefnist sýning sem Þjóðminjasafn Íslands hefur sett upp í húsakynnum Ljósafossvirkjunar og er einn liður í samstarfi Landsvirkjunar og safnsins. Eins og kunnugt er og skrifað stendur í sýningarskrá gerðu Þjóðminjasafnið og Landsvirkjun nýlega með sér samstarfssamning og verður Landsvirkjun bakhjarl safnsins næstu þrjú árin. Samstarfið mun stuðla að því að efla kynningu á Þjóðminjasafninu og gera starfsemi þess sýnilegri... Þetta er að sjálfsögðu yfirmáta heilbrigt, einkum meðan Þjóðminjasafnið er lokað vegna breytinga og endurnýjunar, gefur safninu um leið einstakt tækifæri til að kynna dreifbýlinu eign sína og vekja samtíðina til vitundar um ýmsa þætti í menningarsögu þjóðarinnar. Þess má og geta að á meðan verið var að stækka og endurnýja Ríkislistasafnið í Kaupmannahöfn fyrir nokkrum árum átti svipað sér stað, og einmitt í þá veru að verk úr eigu safnsins voru á faraldsfæti milli safna á landsbyggðinni og mæltist mjög vel fyrir. Hverri þjóð er lífsnauðsyn að virkja menningararf sinn og gera hann sýnilegan, allar hliðar hans, en satt að segja hefur ríkt hér nokkurt andvaraleysi, innlendir og þó einkum erlendir átt erfitt með að átta sig á umfangi hans, geta nálgast hann í hlutlægu formi. Þjóðminjasafnið var vanbúið og langt í frá fært um að geta kynnt eign sína á jafnafhjúpandi hátt og víða sér stað erlendis, þar sem fornminjasöfn og raunar flest söfn hafa gengist undir gagngera endurnýjun á næstliðnum áratugum.

Eins og á fleiri sviðum hefur hátæknin fært mönnum upp í hendurnar áður fullkomlega óþekkta möguleika til kynningar fortíðar og það hefur einnig átt sinn þátt í útvíkkun og uppstokkun listhugtaksins, hlutirnir allir á hreyfingu og þarf enga heimspeki til í þann grunn. Söfn sem fyrir nokkrum áratugum voru eins konar varðveislustaðir fornmuna og höfðuðu til afmarkaðs hóps eru mörg orðin að lifandi upplýsingabrunnum er æsa upp í grand forvitni safngesta. Aðsóknin hefur og margfaldast og veitt miklu fjárhagslegu blóðflæði um þjóðarlíkamann á hverjum stað, þótt sjálf standi þau kannski ekki alfarið undir rekstrinum. Og hér á útskerinu eru menn loks farnir að rumska, þótt enn skorti töluvert á að við séum samstiga þróuninni, löggjafar- og framkvæmdavaldið skilji hvað hér er í húfi. Löngu ljóst að myndlistarhefð á Íslandi er ekki síðbúið fyrirbæri, og að hún hafi fyrst tekið að þróast fyrir einni öld er í senn hlutdræg, þvæld, útjöskuð og úrelt fullyrðing er svo er komið. Má vera réttari skilgreining, að módernisminn hafi þá fyrst skotið rótum og við eignast gilda listamenn í hópi sígildra módernista og um leið tengst aldalangri þróun í seinni tíma evrópskri myndlistarhefð, þ.e. sem þróast hefur óslitið frá tíma endurfæðingarinnar. Fullkomlega fráleitt að halda því fram að íslenzk myndlist sé ung og að eigum enga myndlistarhefð, því að hún finnst allt í senn í almennu handverki, íðum, húsagerð, útskurði og hinum gömlu handritum, en hér er frekar spurn hvort okkur hafi tekist að rækta arfinn sem skyldi. Hvað ritin áhrærir getur hver og einn gengið úr skugga um fagurfræðilegt gildi þeirra með því að gera sér ferð á Árnastofnun, þar sem til sýnis eru handrit sem í sjálfu sér eru sjónræn veisla fyrir augu og skynfæri. Nýkomið út myndarlegt rit á ensku eftir Guðrúnu Nordal þar sem hún tekur meðal annars fyrir skyldleika dróttkvæðanna við fagurfræði. Öllu frekar má álykta í ljósi þróunarinnar, að öfugsýn á arfi aldanna, einkum um miðbik síðustu aldar er mikið umrót átti sér stað í íslenzkri mynd- og húsagerðarlist, hafi fætt af sér háskalegt vanmat á menningararfinum.

Mat manna á fortíðinni er sem betur fer að breytast og má segja að um landsvæðingu sé að ræða, sýnir endurgerð húsa í upprunalegt horf það einna gleggst. Þá kemur í ljós listrænt handverk í háum gæðaflokki og þótt húsin séu mörg innflutt er verkmenntin að hluta norrænn arfur sem víkingarnir komu með til landsins, má jafnvel halda því fram að öndvegissúlurnar hafi verið fyrsti vísirinn að íslenzkri list. Hvernig þetta háþróaða listræna handverk þróaðist hér fyrstu aldirnar vitum við minna um, þótt það kunni að koma fram í fyllingu tímans með aðstoð hátækninnar. Hins vegar segir sýningin Skáldað í tré okkur margt og mikið um skurðarlist sem hér þróaðist um aldir og virðist frá fyrstu tíð hafa gengið í arf mann fram af manni. Þeir voru ekki skólaðir á okkar tíma mælikvarða, en hér má minnast þess að þótt höfundur Völuspár muni hafa notið þeirrar menntunar sem Íslendingum bauðst á tíundu öld var þekking hans þó að sagt er fáskrúðugri en nokkurs fermingarbarns nú á dögum. Þó mun hann hafa verið einn af vitrustu mönnum samtíðar sinnar með skýrari skynsemi og spakari hugsun en flestir menntamenn nú á tímum, að mati Sigurðar Nordal. Og skyldi það ekki vera leyndardómurinn á bak við hina miklu verkmenntun sem fram kemur í íslenzkri skurðlist? Það er satt að segja lygilegt að virða fyrir sér gripina á Ljósafossstöð og hugsa til þess að á stundum var um bláfátæka ómenntaða almúgamenn að ræða, líkt og Bólu-Hjálmar sem þó skáldaði jafnt meistaralega í tré sem að kveða af munni fram dýrar vísur á gullaldarmáli. Og þessi svonefndi skáldskapur í tré sem við blasir er ekki einasta hagleg smíð heldur formkenndin sömuleiðis af hárri gráðu og virðist ekki síður hafa gengið í arf en kenndin fyrir frjóu máli, stuðlum og rími. Þetta allt segir okkur að við eigum ekki einasta dýran bókmenntarf heldur ekki síður myndlistararf og undirstrikar þessi sýning það jafnvel enn betur en ég hygg að framkvæmdaaðilar ímyndi sér. Minnumst þess að nýrri tíma ritlist og skáldsagnagerð er ekki eldri en nýrri tíma myndlist, þar er líka umtalsverð eyða, en hér hefur ritlistinni í sjálfri sér verið fullmikið hampað á kostnað sjónlista, en þetta tvennt er af mjög skyldum meiði og getur hvorugt án annars verið.

Sýningin í heild er afar falleg, henni er vel fyrir komið í hinu vistlega rými og sýningarskráin í góðu samræmi, skilvirk og fer vel í hendi. Hönnuður sýningarinnar er Steinþór Sigurðsson og hefir unnið frábært verk. Segi bara bravó!