Hvað er barnaklám?

FRUMKÖNNUN á viðhorfum Íslendinga til kláms var gerð í sumar af þeim Hildi Fjólu Antonsdóttur og Gunnhildi Kristjánsdóttur sem báðar eru nemendur í félagsvísindadeild Háskóla Íslands. Rannsóknastofa í kvennafræðum er aðili að verkefninu sem hlaut styrk frá Nýsköpunarsjóði námsmanna og dómsmálaráðuneytinu en umsjónarmenn eru þær Þorgerður Einarsdóttir lektor í kynjafræði og Irma Erlingsdóttir, forstöðumaður Rannsóknastofu í kvennafræðum. Kveikjan að verkefnavinnunni var meðal annars íslensk lög um klám, en samkvæmt þeim er birting, dreifing og sala kláms bönnuð hér á landi. Hugtakið klám er þó hvergi skilgreint í lögunum og merking þess virðist vera háð tíðarandanum hverju sinni. Vinna við verkefnið hófst um miðjan maí en þá kynntu Gunnhildur og Hildur Fjóla sér það klámefni sem er á boðstólum hér á landi, meðal annars hin svokölluðu herratímarit, myndbandsspólur sem eru seldar í erótískum verslunum og þau myndbönd sem leigð eru undir borðið á sumum myndbandaleigunum. Þær skoðuðu skilgreiningar á klámi og einnig þau lagaákvæði sem taka til kláms og eftirlits með þeim. Að þessu loknu hófust þær handa við samningu spurningalista sem svo var lagður fyrir um 300 þátttakendur í 17 fyrirtækjum, stofnunum og félagasamtökum á höfuðborgarsvæðinu. Þau voru valin af hentugleika en þó var reynt að ná sem mestri breidd í þátttakendahópnum með tilliti til kyns, aldurs, menntunar og launa. Vel var gætt að öllum aðstæðum þegar listinn var lagður fyrir og hann var vel forprófaður. Heimtur í könnuninni voru góðar, en 86% þátttakenda svöruðu spurningalistunum. Í könnuninni var skoðað hvaða merkingu fólk leggur í hugtakið klám, en einnig viðhorf til mismunandi skilgreininga á klámi, tiltekinna tímarita, þeirra laga sem fjalla um klám og eftirlits með klámi. Þá voru þátttakendum sýndar myndir úr tímaritum og af myndbandshulstrum sem seld eru í íslenskum verslunum og þeir beðnir að taka afstöðu til myndanna. Gunnhildur og Hildur Fjóla telja mikilvægt að grafast fyrir um hvort fólki finnist þessi mál vera í góðum farvegi eða hvort það vilji aukið eftirlit með þessu efni, enda sé erfitt fyrir stjórnvöld að grípa til aðgerða, veiti almenningur þeim ekki aðhald.

Sterkust viðbrögð við mynd af stúlku er virtist barnung

Könnunin tók einungis til efnis sem fæst á íslenskum markaði og það framboð sem er að finna á Netinu var ekki rannsakað, enda hefði það útheimt annars konar aðferðir og krafist mun meira fjármagns. Gunnhildur bendir á að í könnuninni spyrji þær líka hvort fólki finnist yfir höfuð mikilvægt að skilgreina klám og hvaða skilning það leggi í hugtök á borð við klám og erótík. Að undanförnu hafa þær Gunnhildur og Hildur Fjóla unnið við að túlka niðurstöður könnunarinnar og hafa þær hingað til sérstaklega skoðað spurningu sem snertir þá umræðu sem að undanförnu hefur átt sér stað um barnaklám. Í könnuninni var þátttakendum sýnd mynd af fáklæddri stúlku sem er, eða virðist vera, ókynþroska, en mynd þessi vakti langsterkust viðbrögð svarenda. Þátttakendum var ekki tilkynnt hvaðan myndin væri, en hún er fengin úr tímaritinu Hustler. Á myndinni er auglýst símalína með textanum, "Kreistu pínulitlu brjóstin mín og leiktu með óspjölluðu píkuna mína." Í smáu letri neðst á myndinni kemur fram að allar fyrirsætur séu eldri en 18 ára, en af myndinni að dæma gæti stúlkan sem þar situr fyrir verið mun yngri. Þátttakendur voru beðnir um að merkja við allt sem þeir töldu eiga við af eftirfarandi sjö orðum: særir blygðunarkennd mína, klám, erótík, ofbeldi, kynferðislega örvandi, niðurlægjandi og ólöglegt, en þeim var einnig gefinn kostur á að koma með aðrar athugasemdir. Það er skemmst frá því að segja að myndin vakti sterk neikvæð viðbrögð meðal þátttakenda. Gunnhildur og Hildur Fjóla telja niðurstöðunar sýna fyrst og fremst að fólk er ekki sátt við myndir á borð við þessa. "Þó að þessi mynd sé ekki endilega lýsandi fyrir myndir í þessu tiltekna tímariti er samt efni á markaðnum sem almenningur virðist telja að eigi að vera ólöglegt," segir Gunnhildur. Þær benda á að þótt myndin sé ekki dæmigerð séu myndir af unglingsstúlkum mjög algengar og iðulega ýjað að því hversu ungar þær séu í myndatexta, innskotum og annarri framsetningu.

Kynin sammála um að myndin væri ólögleg og niðurlægjandi

Þorgerður bendir á að mjög athyglisvert sé að nánast enginn telur myndina erótíska eða kynferðislega örvandi. "Það gefur vísbendingu um að fólki sé misboðið með myndinni. Einnig vekur athygli að 50% svarenda merkja við orðið klám, en 76% telja myndina vera ólöglega sem okkur finnst vera merki um að fólki finnist vanta sterkara orð en klám til að lýsa þessu vegna þess hve mjög myndin misbýður fólki," segir Þorgerður.

Þær telja athyglisvert að kynin séu sammála um að myndin sé ólögleg og að hún sé niðurlægjandi. Þó virðist konur almennt hafa lægri þröskuld en karlar, þær hafi til dæmis notað fleiri orð en karlarnir til að lýsa myndinni. Um 60% þátttakenda töldu að myndin væri niðurlægjandi og segja þær Gunnhildur, Hildur Fjóla og Þorgerður að það sé stór spurning hvort fólki finnist mynd á borð við þessa niðurlægjandi fyrir konur, fyrirsætur sem taka þátt í þessu, eða fyrir karla. Þorgerður bendir á að margir karlmenn sem taka afdráttarlausa afstöðu á móti klámi, vændi og öðru slíku telji mynd eins og þessa niðurlægjandi fyrir karlmenn og að þeir fyrirverði sig fyrir meðbræður sína sem hafi jákvæð viðhorf gagnvart slíkum myndum. Myndin veki einnig upp stórar spurningar er varða skilgreiningu á barnaklámi. Gunnhildur og Hildur Fjóla fengu upplýsingar ríkissaksóknara um íslensk mál er varða barnaklám. Þar kemur fram að aldrei hafi leikið vafi á því að um börn sé að ræða í málum af þessu tagi hér á landi. "Myndin sem birtist í könnuninni telst hins vegar ekki barnaklám samkvæmt íslenskum lögum. Hún sýnir í raun vandann í hnotskurn og það afmörkunarvandamál sem felst í því að meta aldurinn á stúlkum sem sitja fyrir á myndum sem þessum. Það eru greinilega mjög sterk neikvæð viðbrögð hjá almenningi við svona efni. Við erum auðvitað alls ekki að reyna að hengja eitthvert ákveðið tímarit með þessu, heldur bara að sýna hve óljós mörkin geta verið," segir Þorgerður.

Ný löggjöf Norðmanna skilgreinir barnaklám á víðari hátt

Hildur Fjóla bendir á misræmi sem sé að finna í dómskerfinu. Í greinargerð sem fylgdi frumvarpi til breytinga á 210. gr almennu hegningarlaganna sé miðað við 16 ára aldur einstaklinga við skilgreiningu á barnaklámi, en í barnaverndarlögum sé miðað við 18 ára aldur. "Fulltrúi ríkissaksóknara benti okkur á að í málum sem varða barnaklám og hugsanlega komi til kasta þeirra yrði stuðst við barnaverndarlög," segir Hildur.

Að sögn Gunnhildar og Hildar Fjólu báru þær hina íslensku löggjöf varðandi klám saman við löggjöf hinna Norðurlandanna. Þær segja að norska löggjöfin sé sú eina sem taki á því vandamáli sem upp komi þegar myndin umrædda sé skoðuð, en í nýrri löggjöf Norðmanna sé skilgreining á barnaklámi ekki lengur bundin við ákveðinn aldur heldur framsetningu og áhrif myndefnis. Samkvæmt norsku löggjöfinni telst til barnakláms það klámefni sem sýnir raunveruleg börn, einstakling sem lítur út fyrir að vera barn eða er látinn líta út fyrir að vera barn.

Yngra fólk sýndi sterkari viðbrögð en eldri þátttakendur

Í ljós kom að fólk yngra en 40 ára sýndi almennt sterkari viðbrögð við myndinni en eldra fólk og tölfræðilega marktækur munur var milli yngra og eldra fólks hvað varðar merkingar við fullyrðingarnar: ólöglegt, niðurlægjandi og ofbeldi. Gunnhildur, Hildur Fjóla og Þorgerður segja þetta hafa komið á óvart þar sem þær hafi fyrirfram talið líklegra að eldra fólk hefði minna umburðarlyndi gagnvart slíku myndefni. Þar geti þetta verið spurning um hugtakaskilning en það krefjist öðruvísi rannsóknar á táknfræði og íslenskuskilningi. Annar möguleiki sé hins vegar sá að þessi umræða standi yngra fólki nær en þeim sem eldri eru. "Mögulegt er að yngra fólk taki frekar eftir umræðunni og hafi meiri áhuga og skoðanir á henni en eldra fólk," segir Þorgerður.

Þau 20% þátttakenda sem kusu að bæta við athugasemdum um myndina, töldu nánast undantekningarlaust að myndin misbyði þeim á einn eða annan hátt. Algengustu athugasemdirnar voru: barnaklám, ógeðslegt, viðbjóðslegt og sorglegt og þá bentu tveir þátttakendur á að myndin gæti verið fölsuð.

Nauðsynlegt að ræða þessi mál til hlítar

Við frekari úrvinnslu könnunarinnar eiga þær Gunnhildur og Hildur Fjóla eftir að skoða viðhorf þátttakenda betur í samhengi við kyn, aldur og fleiri breytur. Skýrslugerð mun ljúka í næsta mánuði og eftir það mun koma í ljós hvert framhaldið verður. Þorgerður bendir á að þær líti einnig svo á að með könnuninni sé verið að prófa ákveðið mælitæki. Listinn sé að vísu forprófaður en könnunin veiti endanlega staðfestingu á hvað virki og hvað ekki og þá sé hægt að gera ítarlegri og umfangsmeiri rannsókn sem megi alhæfa út frá.

Að lokum segja Gunnhildur, Hildur Fjóla og Þorgerður að svo virðist sem samstaða ríki meðal fólks um að barnaklám eigi ekki að líða, en myndin sem birt var í könnuninni og rætt var um að ofan, sýni að augljóslega sé verið að daðra við slíkar hugmyndir í efni sem finnist á hinum almenna markaði. Íslensk lög nái ekki til slíks efnis og skilin milli kláms og barnakláms séu ekki skýr. Því sé nauðsynlegt að koma af stað umræðu um þessi mál.