FINNA FISKAR TIL?

Taugafræði fiska er, eftir því sem næst verður komist, mjög illa þekkt. En samt verður hér gerð tilraun til að svara spurningunni eftir fremsta megni.

Við getum á engan hátt sett okkur í spor svo fjarskyldra lífvera sem fiska hvað varðar tilfinningar eins og sársauka. Þó hafa rannsóknir sem fela í sér samanburð á taugakerfi fiska og spendýra sýnt að það svæði mannsheilans sem vinnur úr sársauka á sér ekki hliðstæðu í fiskum. Það svæði heilans í fiskum sem miðlar boðum um viðbragð, til dæmis þegar fiskurinn festist við öngul, reynir að rífa sig lausan úr kjafti afræningja eða lendir í öðrum aðstæðum sem okkur er tamt að tengja við "sársauka", er í afturhluta heilans en svæðið sem vinnur úr sársauka okkar er í framhluta heilans.

Vísindamenn sem hafa rannsakað fyrirbærið "sársauka" í ýmsum hópum dýra álykta sem svo: Uppbygging þeirra hluta taugakerfisins sem hafa með úrvinnslu áreitis að gera er í meginatriðum ólík milli fiska og spendýra. Þess vegna hljóta fiskar að skynja "sársauka" á allt annan hátt en við mannfólkið, enda er æði langt síðan við greindumst frá fiskum í þróunarsögunni.

Í þessum orðum felst þó það að þeir fræðimenn sem hafa mesta þekkingu á þessu sviði telja að fiskar "finni til" á einhvern hátt, það er að segja að einhver örvun á sér stað í taugakerfi þeirra þegar þeir eru "pyntaðir" af rannsóknarmönnum eða verða fyrir hliðstæðu áreiti í náttúrunni. Tilfinnanlega skortir þó á þekkingu fræðimanna á þessu sviði eins og áður segir.

Jón Már Halldórsson.

Munu sjórinn og vindurinn einhvern tímann brjóta Ísland niður þannig að það verði að engu? SVAR:

Ástæða þess að sjór og vindur munu ekki eyða Íslandi er sú að hér verður stöðug nýmyndun lands. Nýja landið er oft varanlegt ólíkt því sem gerist til dæmis í Surtsey en hún myndaðist í eldgosi fyrir tæpum 40 árum og verður sennilega horfin í hafið eftir 100-200 ár.

Þar til fyrir um 62 milljónum ára voru Bretlandseyjar og Grænland hluti af einu meginlandi. Síðan klofnaði meginlandið og Norður-Atlantshafið tók að myndast jafnframt því sem mikil eldgos urðu sem hlóðu basalti (blágrýti) ofan á meginlandsbrúnirnar sitt hvorum megin við hafið. Þær myndanir sjást nú í Skotlandi, Írlandi, Færeyjum og Austur-Grænlandi. Mest var eldvirknin þó á einum stað, þar sem nú er Ísland. Meðan Norður-Atlantshafið var mjórra en 300-400 km hefur verið landbrú milli Grænlands og Evrópu. En þegar hafið gleikkaði sukku þeir hlutar landbrúarinnar sem fjærstir voru kvikuuppsprettunni og Ísland varð að eyju.

Norður-Atlantshaf heldur enn áfram að gleikka og eldvirkni heldur áfram á Íslandi. Þannig gliðnar Ísland um 2 cm á ári í austur-vestur við það að ný skorpa myndast á rekbeltinu þvert yfir landið (einkum á beltinu frá Vestmannaeyjum norður í Axarfjörð) en að sama skapi eyðist af ströndinni, bæði vegna sjávarrofs og vegna þess að landið sekkur í sæ þegar skorpan dregst saman við kólnun. Þannig má ætla að Ísland hafi haldist nokkurn veginn jafnstórt í aldanna rás - myndun og eyðing landsins haldist í jafnvægi - og að svo muni verða meðan möttulstrókurinn undir landinu er virkur.

Um þetta efni má lesa frekar í grein eftir undirritaðan í Náttúrufræðingnum (57. árg., bls. 81-95, 1987) "Hraði landmyndunar og landeyðingar."

Sigurður Steinþórsson,

prófessor í jarðfræði.

Hvað þýðir "skortstaða" í hagfræði og viðskiptafræði? SVAR:

Skortstaða er íslensk þýðing á enska hugtakinu short position. Það er notað í fjármálum til að lýsa því þegar fyrirtæki eða einstaklingur hefur fengið eign að láni og selt hana til þriðja aðila. Til dæmis gæti Björn lánað Ara hlutabréf í Hlut hf. að nafnvirði ein milljón króna og Ari selt Dóru bréfin. Þar með hefur Ari skortstöðu í Hlut hf. Skortstaða Ara er sögð nafnverð bréfanna sem hann seldi en átti ekki, það er ein milljón.

Andstaðan við skortstöðu er gnóttstaða sem er íslensk þýðing á enska hugtakinu long position. Í dæminu að framan hafa bæði Björn og Dóra gnóttstöðu í Hlut hf.

Þeir sem taka skortstöðu í ákveðnum eignum, til dæmis hlutabréfum tiltekins fyrirtækis, eru í raun að veðja á að verðþróun þeirra verði óhagstæð, þau lækki í verði eða hækki að minnsta kosti minna en aðrar eignir. Ef bréfin hækka í verði verða þeir sem tekið hafa skortstöðu að greiða meira fyrir að losna úr skortstöðunni en þeir fengu þegar þeir seldu bréfin á sínum tíma. Það getur því verið áhættusamt að taka skortstöðu. Það getur líka verið áhættusamt að lána eignir til aðila sem ætlar að taka skortstöðu í þeim því að einhverjar líkur eru á því að sá sem tekur skortstöðuna geti ekki endurgreitt lánið.

Gylfi Magnússon,

dósent í hagfræði.