FÁRVIÐRI SKYNSVIÐSINS

SÆNSKI ritsnillingurinn August Strindberg (1849-1912), eitt fremsta leikskáld heimsbókmenntanna, sagði einhverju sinni við vin sinn málarann Edvard Munch: Ég er mesti málari Norðurlanda. Munch svaraði að bragði: Þá er ég mesta skáld Norðurlanda!

Mörg hnútan flaug á milli snillinganna, og ekki ólíklegt að atvikið hafi átt sér stað á veitingastofu G. Türkes á horni Neue Wilhelmstraße og Unter den Linden í Berlín, sem Strindberg hafði uppgötvað og gefið viðurnefnið Svarti grísinn, Zum Schwarzen Ferkel. Þar höfðu áður setið menn eins og Heine, Schumann, E.T.A. Hoffmann og fleiri andans risar, og hér þjóruðu þeir félagar í góðum hópi annarra listamanna. Fengu sér einn gráan og annan bláan af þeim 900 tegundum áfengis sem eigandinn gortaði af að væru þar á boðstólum. Gerðu um leið, ásamt pólska skáldinu og tónlistarmanninum Stanislaus Przybyzewski, gjarnan hosur sínar grænar fyrir Dagny Juell, róðunni ástþrungnu, sem að sögn gat drukkið absint í lítravís án þess að sæi á henni, og þá alla undir borðið. Hún var í Berlín vegna Munchs, hafði komið á eftir honum frá Osló, bæði aðhylltust frjálsar ástir en hún giftist á endanum pólska skáldinu. Hvað á milli hennar og Strindbergs fór liggur ekki alveg ljóst fyrir, en svipmikil uppákoma hlýtur það að hafa verið, jafn napurt háð, glósur og aðdróttanir hún varð jafnaðarlega að þola frá skáldinu eftir það. Jafnvel sagt að hún hefði hafnað honum á þeim forsendum að hann væri of gamall og digur. Gæti verið sannleikskorn í getspekinni, vegna þess að Munch rissaði upp af Strindberg fræga andlitsmynd á kalkstein í skrautlegum ramma. Þar sér í nakta konu hægra megin en neðst í horninu til vinstri hefur hann ritað "A. Stindberg", sem kann að vísa á meðvitaða kárínu þar sem "stind" merkir digur, uppblásinn á norsku og ekki útilokað að riddari róðunnar hafi verið að hefna hins grófa orðavaðals skáldsins. Gerði Strindberg að vonum bálillan, en myndin er heimsþekkt sem eins konar persónugerð, íkon, skáldsins.

En hvar sem mergjaðar kersknihnúturnar flugu annars á milli ber hinn stórláti framsláttur í sér sannleikskorn, því Strindberg var drjúgur málari og Munch snjall penni, skrifaðist á við andans menn í Frakklandi og Þýskalandi eins og t.d. skáldið Mallarmé og lögfræðinginn Gustav Shiefler í Hamborg, sem var ástríðufullur safnari grafískra verka og fyrstur mun hafa tekið að skrásetja grafísk blöð Munchs. Bréfasambandið stóð allar götur frá 1902-1943 og hefur komið út á bók sem samanstendur af tveim bindum upp á meira en 800 síður (!), allt meðtalið. Margur málarinn þannig verið pennalipur, og skáld og rithöfundar hafa getað brugðið fyrir sig málaragræjunum. Má hér nefna til sögu Victor Hugo, Scott Fitzgerald, Holger Drachmann, sem var framúrskarandi sjávarmyndamálari, Karen Blixen og hér á heimaslóðum Snorra Hjartarson og Thor Vilhjálmsson.

Allt þetta fólk gætt ríkum myndlistargáfum þótt það nálgaðist miðlana á ólíkan hátt, helst til að víkka út skynsvið sitt og veita skapandi sjónrænum kenndum útrás. Hér var Strindberg sér á báti, þótt hvortveggja samlíkingin eigi við hann, en leitaði helst fróunar í málverkinu þegar geðflækjur þyrmdu yfir og honum var ekki unnt að koma frá sér óbrenglaðri málsgrein. Fullkomlega rúinn allri andagift á ritvellinum, málverkið þá öryggisventill gegn listrænum yfirþrýstingi eins og það hefur verið orðað. Yfirþrýstingi sem sótti á skáldið þegar hann var í sálarkreppu, ekki síst eftir hjónaskilnaði sem urðu þrír áður en yfir lauk og allir enduðu svardagarnir með skelfingu, gerðu skáldið magnlaust og komu hrikalegu róti á sálarlíf hans svo á stundum lá við sturlun. Málverkið var líkast endurhæfingu mikils og órólegs anda, skref í átt til eðlilegra bylgjusveiflna og jafnvægis þar sem stórsjóir risu áður. Þannig upphófst hávaðabrim í kolli Strindbergs þegar fyrsta konan, Siri von Essen, yfirgaf hann, en var um leið helstur hvati þess að skáldið sneri sér að málverkinu, rúið allri andagift til að koma heilli og vitrænni setningu á blað. Og þurfti mikinn rosa til að gera þennan stóra anda óvirkan ef marka má orð Knuts Hamsuns; að Strindberg búi yfir ofurkrafti í heilabúinu, "en hjerne til hest" eins og hann orðaði það, - brokkandi eigin leiðir skiljandi flesta aðra langt að baki.

Fas og yfirbragð Siri von Essen minnti Strindberg á veiðigyðjuna Díönu og var fyrirmyndin að konunum sem skáldið átti eftir að elska og skrifa um. Veiðigyðjan var líka viðstödd, í öllu falli í næsta nágrenni, þegar hann skóp frægustu kvenpersónu sína; Fröken Júlíu. Upphafið að kynnum þeirra Siri einkenndist af feimni og stimamýkt, má líkja þeim við skýstrók sem nálgast heitur, blíður og rakur, en hrifsar allt með sér þegar hann stormar yfir og fer. Andi Strindbergs var sem skýstrókur, en það var hins vegar Siri sem tók allt þegar hún fór, börnin fjögur og ritgáfuna, skildi skáldið eftir sem rjúkandi rúst. Áhrifin af fyrstu kynnum þeirra lifðu þó alla tíð í heilahveli Strindbergs, hann mundi hvert smáatriði og í skáldskap sínum sneri hann æ aftur að þessari opinberun, einkum var atvikið ljóslifandi þá hann sá blátt slör svífa yfir ljósu hári: "Det var paa Dronninggatan/ en brændende junidag/ et fortov í gatevrimlen/ vi mödtes du og jeg."

Þjóðsagan segir að Strindberg hafi hatað konur, jafnvel að hatur væri of vægt orð, en þjóðsögur eru með sanni ekki alltaf sannleikanum samkvæmar. Bæði Strindberg og Munch eiga að hafa hatað konur og samt hötuðu þeir þær ekki, þráðu þær og girntust, og hvernig eiga menn að geta hatað uppsprettu andagiftar sinnar, allar sínar þrár og músur, heitir það kannski að myrða glæpinn, ást sína? Aftur á móti má vera klárt að þeir óttuðust konur, báðir líktu þeim við blóðsugur sem drægju úr listamönnum mátt til svipmikilla andlegra athafna.

En konan var einmitt stóra hreyfiaflið í listsköpun snillinganna, sá ás sem allar listrænar athafnir þeirra hverfðust um. Allt annað mál er að þeir voru hræddir við konur, skelfingu lostnir; óttuðust að þær tækju of mikið af tíma þeirra og sviptu þá einbeitingu til skapandi athafna. En fáir hafa málað konur af jafn mikilli viðkvæmni og tilfinningu og Munch eða kafað jafn djúpt í sálarlíf þeirra og Strindberg. Skáldið var svo ekki jafnaðarlega samkvæmt sjálfu sér eða kenningum sínum, sem er til marks um hve andstæðurnar voru miklar í einkalífi hans. Þannig var önnur spúsan, hin austurríska Frida Uhl, ríkulega prýdd öllum þeim eiginleikum sem hann hataði mest í fari kvenna!

Heimurinn kynnist alveg nýrri hlið á athafnasemi skáldsins á þessari yfirgripsmiklu farandsýningu og hún mun koma mörgum í opna skjöldu. Enn deila menn um hvort Strindberg hafi verið mikill málari, sumir segja hann stórum ofmetinn, jafnvel viðvaning, dilettant, sem voru raunar dómarnir sem hann fékk í Berlín er hann og Munch tóku þátt í sýningu málara sem hafnað hafði verið á úrval ársins. Halda því fram að sviðsljósið beinist einungis að málverkunum fyrir frægð Strindbergs sem leikskálds og geri þau svo verðmæt. Ekki úr vegi að nefna hér, að lítið málverk eftir hann var slegið á sem svarar sirka 230 milljónum ísl. króna á uppboði 1990! Slíku tali hygg ég að þessi framkvæmd eigi eftir að eyða að mestu þótt sannleikskorn leynist í því, en forvitnilegast verður að vita hvernig sýningunni verður tekið í París. Og vel að merkja, þegar sett var upp sýning á verkum Munchs á Orsay-safninu fyrir nokkrum árum vildu þeir í Frans að megináherslan yrði lögð á hrif sem Munch sótti til Parísar á þroskaárum sínum, síður að það opinberaðist að bæði Matisse og Picasso sóttu til norræna meistarans.

Umsvif Strindbergs sem málara og ljósmyndara voru ekki mikil og málverk hans flest smá, aðallega sökum þess að vinnuferlið mátti ekki vara of lengi, helst ekki meira en 3-4 tíma, var jafn óþolinmóður við trönurnar og hann var þolinmóður við skriftir. Af þeim 120 málverkum sem eftir Strindberg liggja er um helmingur á sýningunni, en fylla þó út allt sýningarrými vesturálmu Rikislistasafnsins, ásamt með teikningum, kápum á eigin handrit, bókarkápum sem hann hannaði í tilefni útgáfu verka sinna, og hugmyndum um slíkar sem hann lagði í hendur annarra listamanna, t.d. vinar síns málarans Carls Larsons, - höggmyndum, ljósmyndum og skýringartextum. Tímabilin er Strindberg var helst virkur í málverkinu urðu þrjú, hið fyrsta 1872-74 og telst ótvírætt hið frjóasta, málar þá til að rannsaka miðilinn en ekki til að skipa sér í sæti mesta málara Norðurlanda, eins og hann skaut að Munch, hin tímabilin voru 1892-94 og 1901-05, í öll skiptin myrkvaði andlegt fárviðri skynsvið skáldsins eins og margar myndirnar mega vera til vitnis um.

Ekki var málverkunum tekið af tiltakanlegri hrifningu er hann sýndi þau fyrst í Stokkhólmi (frekar en Munchs í Kristjaníu, seinna Osló), samlandar hans fordæmdu þau og gagnrýnendur tóku þeim ómjúkum tökum. Einn líkti málverkum Strindbergs við matardisk með sulli af storknuðum smjörlíkisleifum eða fat af grilluðum kálfafótum í heilasósu! Skilirí Strindbergs voru líka máluð á eins óhefðbundinn hátt og hugsast gat, pensillinn kom þar lítið nálægt ef þá nokkuð, skafan þeim mun meira, og á stundum virðist gerandinn hafa kreist litina beint úr túbunni og úðað þeim svo yfir myndflötinn. Þetta var vinnulag sem menn fóru ekki að iðka að ráði fyrr en löngu seinna er þeir tóku að þrengja sálinni á úthverfuna og mála á óformlegan hátt, skilgreint á fagmáli sem expressjónismi og art informel. Slá má föstu, að í sumum málverkum sínum sé Strindberg 80 árum á undan þróuninni, þótt hann sé um leið með báða fæturna í samtíðinni. Er vitaskuld meginástæða þess að þau hafa orðið svo verðmæt í tímans rás, þótt ekki saki að þau eru eftir August Strindberg.

Og þótt menn væru sér alla tíð vel vitandi um sjónmenntalega athafnasemi skáldsins hefur birtingarmynd hennar fyrst farið að skýrast fyrir alvöru á seinni tímum og aldrei betur en á þessari sýningu. Á síðustu þrjátíu árum hefur áhuginn jafnt og þétt færst í vöxt sem má vera eðlilegt í ljósi breyttra viðhorfa og útvíkkunar landamæra málaralistarinnar, dilettantismi orðinn að gildri list, viðurkenndum stílbrögðum kenndum í æðri listaskólum. Krafan um aga, hefðbundin og óaðfinnanleg vinnubrögð hefur verið á hröðu undanhaldi á tímabilinu, en inntakið og sjálf hugmyndin að baki að sama skapi sótt á, ásamt heimspekilegum kennisetningum og samræðuleikfimi, hvað sem annars verður sagt um þá umdeilanlegu þróun. Trauðla með öllu ómeðvitað að Strindberg var forspár á framtíðina, og hér var örugglega lán hans og gæfa að hann tileinkaði sér ekki hefðbundin vinnubrögð. Þó ekki laust við að hann sæki áhrif í verk annarra málara, til að mynda eitt og annað í list Caspars Davids Friedrichs og Turners, en vel að merkja er talið öruggt að hann hafi ekki séð mynd eftir Turner fyrr en 1883.

Strindberg umgekkst mikið nýskapendur í málaralist, ekki aðeins Munch heldur kynntist hann einnig Gauguin í París, en þangað fluttist hann í ágúst 1894, sökkti sér niður í dultrú, efnafræðikukl og gullgerð. Á tímabili snæddu þeir á sama litla þrönga matsölustaðnum, crémiere, í París, skáhallt á móti gistiheimilinu þar sem hann bjó um þær mundir, að 12 rue de la Grande Chaumiére, rétt við Lúxemborgargarðinn. Var á því tímaskeiði er Gauguin undirbjó síðari og endanlega brottför sína til Tahiti 1894, en hún dróst raunar ýmissa hluta vegna um eitt ár og allan tímann voru þeir borðfélagar á staðnum. Má álykta að þar hafi klingt í glösum, hráar og andríkar hnútur ekki síður flogið á milli en á Svarta grísnum í Berlín, fara þó af því minni sögur. Skáldið skrifaði meira að segja listrýni á tímabili og var þar langt á undan öðrum um framsýni, hyllti til að mynda Gauguin í frægum pistli, sagði að í list sinni hefði hann skapað nýja jörð og nýjan himin. Væri jötunn, Titan, sem af öfund til skapara alheimsins hefði búið sér til sitt eigið persónulega sköpunarverk. Á þessu tímabili vingaðist hann einnig við enska tónskáldið Frederik Delius, sem einnig var mikill aðdáandi og vinur Munchs og mun hafa komið út bók um þau kynni (Edvard Munch og Frederik Delius), svo og tékkneska veggspjaldamálarann Alphonse Mucha.

Tilraunir Strindbergs á sviði ljósmyndatækninnar eru ekki síður merkilegar, og þar reyndist hann samur við sig um trú á kraft innsæisins og vægi þess að sprengja öll landamæri. Var hér einnig nýskapari og gerði hluti sem atvinnumenn urðu frægir fyrir á fyrstu tugum síðustu aldar, á einkum við ýmsar efnafræðilegar tilraunir en einnig innsetningar, ekki með öllu frábrugðnar því sem hin sjálfhverfa Cindy Sherman varð fræg fyrir 100 árum seinna. Hvort hann hafi jafnaðarlega notast við sjálftakara eða látið Siri von Essen taka myndirnar frægu frá Gersö veit ég ekki fullkomlega og skiptir litlu máli. Hitt er vitað að þótt skáldið sjáist með gítar á einni, sem í hlutverki stórtrúbadors, eða úti í garði með skóflu í hendi á annarri sem hinn þaulreyndi garðyrkjumaður, kunni hann trauðla að spila á gítar og stórlega má draga í efa áhuga hans á garðyrkju...

Heimildir:

Bók Olofs Lagerkrantz um Strindberg í danskri þýðingu sem

út kom 1996/ Málverk Strindbergs, ritstýrt af Torsten Måtte

Schmidt, Malmö 1972, og ýmsar blaðagreinar.