SAGAN AF Björk og svanINUM

"Öll sköpun heimtar næði, þögn, einbeitingu. Þessi hráefni sem eru orðin svo fáséð í samtímanum. Þetta sem maðurinn hefur verið að flýja undan í afþreyingunni - kannski á hann eftir að kaupa það dýru verði í framtíðinni. Við sjáum okkur í anda setja geisladisk á fóninn og frá honum streymi þykk, hlý og allt um lykjandi þögn."

Pétur Gunnarsson rithöfundur

í Aldarför (1999. útg. Bjartur).

I Umgjörðin: Björk og svanurinn

Framhlið disksins sýnir mynd af Björk samofinni teikningu af svani, og nafnið Vespertine. Upp í hugann kemur heiti á gamalli goðsögn: Leda og svanurinn. Hvernig var hún aftur? Vespertine? Framandi orð en samt er einsog ég kannist við það. Ensk-íslenskar orðabækur skýra orðið vespertine sem forskeytið kvöld-, eins og kvöldblóm. "Vespertine flower" er blóm sem opnast á kvöldin. Sjálf nefnir Björk orðið "vesper" sem grunn að heiti plötunnar - kvöldbænir. Þetta gefur strax ákveðnar vísbendingar um innihaldið, líkt og þar muni fegurð opnast í kyrrð og ró, þegar læti og órói dagsins eru að baki. Einnig hefur Björk sagt að þetta sé tónlist sem fari saman með vetrarþungum dægrum, þegar snjóar og gott sé að sitja inni dögum saman með heitt kakó í könnu.

Svo er það svanurinn og Björk, en leiðir þeirra lágu fyrst saman, svo eftir væri tekið, á Óskarsverðlaunahátíðinni 2001. Svanur er margslungið tákn. Hann merkir stundum dauðann (svanasöngur), langur hálsinn getur verið fallískt (kyn)tákn, svo eru til ótal ævintýri og goðsagnir þar sem svanurinn er í stóru hlutverki. Í hindúisma er svanur farkostur tónlistargyðjunnar Sarawati. Ljóti andarunginn var svanur og drengir eru stundum svanir í ævintýrum, eins og í Villtum svönum eftir H.C. Andersen, og líka stúlkur eins og í Svanameyjunni.

Ég rifjaði upp forngrísku goðsögnina um Ledu og svaninn sem kom upp í hugann þegar ég sá myndina á framhlið disksins. Björk og svanurinn eru að mínu mati sterk tilvísun í þessa sígildu sögn um Ledu og svaninn. Listamenn eins og Leonardo Da Vinci, Michelangelo, Correggio, Ammanati og Gerigault túlkuðu söguna á sínum öldum og W.B. Yeats orti ljóðið "Leda and the Swan". Sagan er um ungu konuna Ledu sem guðinn Seifur flekaði. Hann kom til hennar í svansham og leitaði á hana varnarlausa, hann kom í skjóli myrkurs (sem kvölddýr), því enginn mátti sjá hann. Leda verpti síðar tveimur eggjum, úr öðru braust Helena frá Tróju, sem sögð var fegurst allra kvenna, og systir hennar Clytemnestra, og úr hinu klakst Castor og Pollux. Hægt er að líta á myndina á hulstri disksins sem tilbrigði við tilraunir málaranna til að tjá þessa sögu. Ég birti hér eina mynd eftir J.M. Jomain því til stuðnings.

Hver er þá hin undirliggjandi túlkun Bjarkar á þessari goðsögn (hugsanlega um guðdómlega neistann sem þarf til sköpunar)? Þegar Björk kom fram á Óskarsverðlaunahátíðinni íklædd svaninum "verpti" hún þar eggi líkt og Leda gerði í goðsögunni. Björk og svanurinn vöktu heimsathygli saman fyrir tiltækið (sjá: http://tinyspark.sugarcube.net/awards/). Núna birtast þau aftur, bæði á hulstrinu og kynningarmyndum, og Björk hefur verpt egginu: Vespertine. Á blaðamannafundi 22. ágúst í París sagðist Björk hugsa um ímyndaða dóttur sína þegar hún léki tónlist sína. Umslag disksins er svart/hvítt. Hvíti liturinn liggur undir og fíngerðir stafirnir eru kannski eins og svört brot í skurninni. Tónlistin sem hvílir undir er því hið lifandi afkæmi sem er að brjóta sér leið út í lífið. Á svipaðan hátt "brotnar skurn" þegar farið er inn á heimasíðu Bjarkar (www.bjork.com) og hvítur flöturinn brotnar í listrænar dökkar rákir þegar bendillinn er dreginn yfir.

II Textarnir: Samband við guðlega veru

Undir "skurn" albúmsins, þ.e. framhliðarmyndinni eru textarnir. Þeir standa með 11 af 12 lögum, eitt lag er flutt án söngs. Fyrstu tveir textarnir virðast vera um samband venjulegrar konu við guðdómlega veru. Textinn í Hidden Place er um ást af himnum ofan (Your love was sent to me) og parið fer á felustað. Af hverju þolir þessi ást ekki dagsljósið? Elskhuginn er fegurstur og guðdómlegur (divine) og hann er í leynum (hides himself). Hann hefur hamskipti (invents a charm) sem gerir hann "ósýnilegan", hann felur sig í hárum og hún spyr sig hvort hún geti einnig falið sig í hári hans.

Textinn í lagi tvö, Cocoon (verndarhjúpur), tjáir himneska sælu. Hann er um einskonar andlega reynslu; þar kemur fyrir himnasæla (blisses), feiknafegurð (beauty this immense), helg leiðsla (saintly trance), kraftaverka andardráttur (miraculous breath). Drengurinn sem vekur þetta allt er haldinn töfrandi tilfinninganæmi. Hann leitar til stúlkunnar og leggur blíðlega (svans)höfuð sitt í barm hennar. Þau hvíla saman í einskonar fullnægingu, milli svefns og vöku. Þegar hún vaknar í annað sinn í örmum hans er hann enn inni í henni. Ef til vill er þetta ástarfundur Seifs og Ledu sem hér er lýst,

Þráðurinn um Ledu og svaninn er rakinn áfram í þriðja laginu It's Not Up To You. Veran í texanum vaknar og finnst dagurinn vera brotinn. Það minnir á brotna (eggja)skurn. Hún hallar höfði til að sjá út. Síðar í textanum er öðru fólki, sem finnst dagurinn vera brotinn, gefið það ráð að hvíla sig í sprungunni (lean into the crack). Í fjórða textanum eða Undo er minnst á hljóðláta fullnægju/sæluvímu, jafnvel himneska (Quietly ecstatic).

Í fimmta textanum, Pagan Poetry, gerir stúlkan greinarmun á guðdómlegum og líkamlegum hneigðum. Hún kveður elskhugann með undarlegu handabandi, og þótt hann hafi vissulega blekkt hana (crooked five fingers) í ástum, hefur hann einnig gefið henni eitthvað sem á eftir að koma í ljós (Yet to be matched). Hún játar þrá sína og biður um að vakna af dvalanum, sem hún gerir í sjötta laginu, Frosta, lagi án texta, framið á spiladós.

III Millispil: Feluveran og

dagsljósið

Hún ákallar Áróru, eða dagsljósið, hina grísku gyðju dögunarinnar, í sjöunda textanum Aurora, sem kemur yfir jökulinn, fjöllin og býr til ljósaskiptin. Elskhuginn í verkinu þolir ekki dagsljósið. Hann kom að kvöldlagi, og leiddi stúlkuna sína á felustað, íklæddur ham og villti á sér heimildir. (Óskráð (leyni)orð á textablaði "al-semal-dai" hljómar, má túlka sem vængur/innsigli/dagur.) Hún biður nú Áróru ásjár, um dagsljósið, um að lýsa upp himininn og flytja sig handan sársaukans. Hún vill bráðna í ljósinu.

Hún (Aurora?) snertir hana í næsta texta/kafla An Echo. A stain og hún vaknar í vansæmd (a stain) sinni eftir nóttina með elskhuganum. Ekkó er nefnd en hún er/var grísk gyða sem tærðist upp af ást sinni til Narkissosar uns rödd hennar var ein eftir sem endurhljómur. Ástin bergmálar í vansemdinni. Textinn endar með orðinu "complete" eða fullkomnað: dagur er risinn.

Í Harm of Will er langleggjuð kona lögð nakin efst í (fjölskyldu)tréð (tré eru táknmál fyrir heiminn í goðafræði; askur yggdrasils), og þar hniprar hún sig saman. Minnst er á samfarirnar við ástmanninn sem enn hefur ekki dregið duluna frá andliti sínu: "He makes his face known to none, for if he is seen then all will." Ef hann sést afhjúpar hann bæði sjálfan sig og hana.

Sögulokin í lokatexta plötunnar, Unison, eru almenn en í samræmi við söguna. Þau eru um (sam)einingu. Stúlkan hefur ræktað eigin afbrigði af heimstrénu og hún bjóst ekki við að geta sameinast öðrum. En hún vill ekki slást við aðra, heldur faðma. Hún vill ekki lengur vera án hans og býður sáttargjörð (Let's unite tonight), verðum eitt í kvöld: Vespertine.

Texti níu, Sun In My Mouth, fjallar um sköpun þar sem sólinni er skotið á loft og tekist er á við myrkrið. Tíundi textinn, Heirloom, er svo um endurtekinn draum um glóandi olíu og ljós röddinni til endurnýjunar. Í báðum þessum textum er jarðsambandið laust í reipunum, eins og í öðrum textum verksins.

IV Smáskífur: Verkið er lengra

en diskurinn

Áhugavert er í þessu samhengi við heildarstemmningu verksins og umgjörð, að lesa (á vefslóðinni http://bjork.com/specials/vespertine/) texta við lög eins og Generous Palmstroke, sem komust ekki á plötuna. Einnig er áhugavert að hugsa til þess að Björk og svanurinn muni birtast í myndbandi við lagið Cocoon, og loks að í tónleikaferð hennar er fiðrið notað, sem svífur niður úr loftinu yfir sviðið. Öll ímyndarvinna Vespertine er ávallt merkt svaninum, egginu, og unganum.

Verkið Vespertine er lengra en diskurinn, því Björk hefur gefið út fjögur lög til viðbótar á smáskífum, með sama fólki og vinnur með henni á þeirri stóru: Zeenu Parkins á hörpunni og lögin eru útsett af höfundi og Marius de Vries og blönduð af Mark <Spike> Stent. Textinn í Generous Palmstroke eða Gjöful lófstroka vísar eins og flestir textarnir á plötunni til einhverrar guðdómlegrar veru. Hann hefst á dularfullum orðum sem geta merkt m.a. væng (al) og stél (tai). "a l s e m a l a l l f o r t h e s a y" stendur skráð í textanum á vefsíðunni: http://bjork.com/specials/vespertine/. Þetta getur þýtt þegar orðinu eru skipt niður í "Al-semal-all-forthe-say" vængur/innsigli/algjör/styrkur/bæn. Þetta er tilgáta en megintextinn er um konu sem er sterk í höndum elskhugans og hefur komist handan við sjálfan sig, þrátt fyrir að vera mannleg. Hún finnur hann "vætla" (trickeling) um sig og hún gefst honum sjálfviljug á vald. Undir sterkum hörpuhljómum fær konan göfugt faðmlag, það mesta af öllum faðmlögum, og um leið og hún syngur umfaðmaðu (embrace) mig biður hún um að launungunni (undo this privacy) verði svipt af. Tónarnir eru líkt og tjáning á yfirnáttúrulegri reynslu. (Hlustandi getur séð fyrir sér Björk/Ledu og svaninn sameinast og fljúga á brott inn í himininn, líkt og í Undo).

V Röddin: Vespertine

er eitt verk

Tónlistin styður þema plötunnar, um einhverskonar samband mannsins við guðdóminn, og um kvöldkyrrðina.. Hún er mjúk og loftkennd og fögur en einnig má greina sársauka. Röddin er svo sannarlega í aðalhlutverki og sameinast oft sjálfri sér í margradda kór. Röddin sem hljóðfæri er í aðalhlutverki í lögunum, og í ljósi fyrri verka hennar víkja nú önnur fyrir henni.

Farið er m.ö.o. sparlega með hljóðfæri á Vespertine. Harpan er í öndvegi, spiladósin, og austræn strengjahljóðfæri, auk ýmissa hátæknihljóðgjafa. Tónlistin er ekki áþreifanleg, hún líður hjá eins og þoka, og þögnin er greinanleg. Pétur Gunnarsson rithöfundur sagði í texta sínum: "Við sjáum okkur í anda setja geisladisk á fóninn og frá honum streymi þykk, hlý og allt um lykjandi þögn." Á Vespertine má finna þesskonar þögn, mótbáru við áreitið. Og þó rödd keyri upp í hæðir, er undirleikurinn alltaf tempraður og agaður.

Ég hallast að því að Vespertine sé í raun eitt verk, fremur en safn nýrra laga, og bilið á milli laga merkir einungis eðlileg kaflaskipti, allt lúti í raun ákveðinni grunnhugsun og pælingu um framvindu. Stemmningar sem hljóðfærin skapa eru (flest)allar af sama meiði, tilheyra sama heimi, sömu sögu. Það er einungis blæbrigðamunur á lögunum. Sami tónninn berst á milli laga í tilbrigðum, en þó án endurtekninga. 12 laga bygging er reist: Skáldsaga en ekki smásagnasafn.

VI Áhrif: Flokka má

Björk lifir í (glamúr)veröld dægurtónlistarinnar. En hún hefur samt ekki farið troðnar slóðir þar, fremur reynt að þenja út landamærin og eignast sameiginlegan reit með öðrum tónlistarstefnum. Á þessari plötu, sennilega fremur en nokkurri annarri, hefur hún fjarlægst hinn dæmigerða dægurlagaheim. Hér er ekkert eins grípandi og t.d. Human Behaviour eða Venus As A Boy af Debut, fyrstu sólóplötunni hennar frá 1993. Björk hefur ef til vill aldrei samið stóra smellinn, en á þessari plötu gerir hún enga alvarlega tilraun til þess og stenst því þá kröfu. Ef til vill hugsaði hún: "Ég geri mitt, hinir gera hit(t)." Hún býr lögunum fremur framandi andblæ, dulúðlegan.

En úr hverju sprettur tónlist Bjarkar? Það blasir ef til vill ekki við, því hún leitar m.a. áhrifa utan alfaraleiðar í raftónlist. Ég hallast að tilteknum tónlistar"merkimiða", eftir að hafa hlustað á diskinn ~scape / Staedtizism, sem er þýskur raftónlistargripur frá árinu 2000 með ýmsum flytjendum, t.d. lagið "gramm" með siemens.bioport. (sjá http://www.homebass.ca/series/s5726.cfm). Þar er að finna áþekkan tónlistarstíl og Björk hefur, þessi stíll fellur undir techno/tækni og er nánar lýst með hugtakinu Inteligent Dans Music eða IDM-tónlist, sem er andstæða við harða tækni (stupid hardcore). Þetta er mjúkur (skynsamlegur) tæknistíll og ef til vill má segja að Björk hafi ræktað sitt afbrigði á því raftónlistartré. Röddin er lauf trésins, hennar sterkasta hlið, það sem skilur hana frá öðrum í þessari grein. Enda leggur hún allt í sölurnar fyrir röddina á Vespertine, röddin er alls staðar, allt um lykjandi hljómur. Grunnur byggingarinnar er mjúkur og fínpússningin þar er teknísk. Ofan á þennan grunn byggir Björk með hörpuhljómum, fiðlum, spiladósum og í efstu hæðum syngja gjarnan kórar. Söngur hennar ferðast svo um allar hæðir byggingarinnar.

VII Strengurinn: Þráðurinn rakinn

frá Debut

Debut kom út 1993 og hófst með nýstárlegum og grípandi takti í Human Behaviour sem fangaði athyglina. Ef til vill má segja að Björk hafi yfirgefið þennan hljóm með Vespertine og valið fremur hljóminn sem birtist í Venus As A Boy með áslættinum og fiðlunum, og hörpunni í Like Someone In Love. Gítarinn er horfinn, og líka orgelið, trommusettið, blásturshljóðfærin.

Post kom út árið árið 1995 og byrjar eins og Debut á kröftugu lagi, Army of Me. Á Post er vegurinn sem Björk hefur valið greinanlegur í laginu You've Been Flirting Again, en þar er mjúka tæknitónlistin heyranlega undirtónninn. Blástursmikið og fjörugt lag eins og I Miss You á Post væri útilokað á Vespertine; blástur, trommur og taktur sem hrífur fólk til að slá í borðplöturnar. Cover me er á hinn bóginn í stíl við nýju plötuna.

Homogenic kom út árið 1997 og hefst eins og fyrri plötur á grípandi lagi með hröðum takti: Hunter. Í Unravel er strengur sem vissulega hljómar á nýju plötunni, röddin fyrir framan og röddin fyrir aftan, strengjatónlist með mjúkan tækniofinn taktinn í bakgrunni (orgelið yrði þó að fara). Pluto er of hratt og hart lag til að tengjast nýja verkinu. Síðasta lag Homogenic, All Is Full Of Love, fellur aftur á móti vel að vinnu Bjarkar á Vespertine, og það eru ekki fréttir því hún hefur látið þau orð falla að þetta lag gæti alveg eins verið fyrsta lagið á henni. Röddinni er beitt á svipaðan hátt og er bæði í for- og bakgrunni, tónlistin er mjúk og strengirnir titra undir.

Vespertine kemur því ekki algerlega á óvart, hljómur hennar hefur birst áður í einstökum lögum í verkum Bjarkar. Verkið er samt ekki endilega rökrétt framhald, heldur er ákveðið val. Ákvörðun um að leggja fremur áherslu á mjúkan (tækni)stíl en rokkið, á kyrrðina fremur en æðið, á heiðan himin fremur en þungbúinn, eins og hann var endrum og eins til staðar í verkum hennar. Sussað er á hljóðin og þau beðin um að stilla sig, og röddin styðst oft við næsta lítinn undirleik. Vespertine virkar til að byrja með víða flókin og talsvert strembin, án þess þó að vera óáheyrileg. Þessar tónsmíðar reynast samt gjöfular, því það greiðist úr þeim með endurtekinni hlustun, og landslagið sem þokan áður huldi kemur í ljós.

Kostur Vespertine umfram önnur verk Bjarkar er að vera heilsteypt, hvert lagt tekur við af öðru í eðlilegu framhaldi. Fyrri sólóplötur hennar eru sundurlausari, en geyma hugsanlega meira grípandi lög eins og Crying og Big Time Sensuality, Jóga, Bachelorette og Isobel auk Human Behavior, Violently Happy og fleiri áðurnefndra kraftmikilla laga. Verkið er óneitanlega áhrifamikið, þótt það sé svona blítt, og vafalaust geta margir notað það til að stilla hugann og svífa.

VIII Lögin: Pagan Poetry

sterkt lag

Hidden Place er ef til vill mest grípandi og með þeim teknískari á Vespertine, líkt og fyrstu lögin á Debut, Post og Homogenic, en ekki eins ágengt. Feluleikurinn byrjar hér milli stúlkunnar í textanum og guðdómlegum elskhuga hennar. Bakraddirnar koma fram en harpan er hljóð. Mjög vel sungið.

Cocoon er sallarólegt og með nýstárlegri útsetningu. Röddin er blíð og brothætt. Það verður næsta lag á smáskífu og myndbandi.

It's Not Up To You geymir fallegt viðlag með mjúkum undirleik. Harpan er kynnt til sögunar á blíðan hátt og kórinn lýkur laginu og sagt er frá því að eitthvað óhugsandi sé um það bil að gerast, eitthvað sem ekki sé á valdi persónunnar í textanum. Grípandi lag.

Undo gefur hörpunni meira svigrúm og röddin er á nokkrum sviðum. Hefst með fallegri og flókinni hrynjandi í sérkennilegri melódíu. Víxlsöngur Bjarkar þróast yfir í hástemmdan kórsöng. Hlustandinn fluttur í óvæntar tónvíddir.

Pagan Poetry byrjar með hörpunni og spiladósinni er beitt. Röddin fer í sínar hæstu hæðir á Vespertine í þessu lagi, og hún er allt um lykjandi. Þéttofið lag með þungum undirtóni, hörpu og bakröddum. Þetta er eitt skemmtilegasta og best heppnaða lagið á Vespertine. Endirinn er óvænt skynjun.

IX Lögin: Staða Harm of Will

Frosti er helgaður spiladósinni og er einskonar millispil í verkinu um samskipti stúlkunnar og elskhuga hennar.

Aurora geymir fallegan kór og hörpuspil og einnig dulræn orð. Persónan kallar á gyðjuna Áróru til að liðsinna sér í þjáningunni. Svífandi melódía sem grípur og heldur með teknískum grunni, hörpu og blíðum kór.

An Echo. A Stain er mjúkt bít með hörpustrengjum og hægum syngjanda. Himnakórinn er horfinn og í staðinn er komin jarðtenging með náttúruhljóðum. Röddin furðu yfirveguð í blöndun kórs, hörpu og teknískst takts.

Sun In My Mouth er samhljómur strengja og hörpu og textinn er um sköpun og fyrirheit um að fullskapa líkamann. Farið er enn lengra út í hið óhefðbundna með strengjum og hörpu svífandi undir söngnum ... en grípur ekki.

Heirloom er hvorki með hörpu né spiladós heldur byggir eingöngu á mildu teknísku undirspili og textinn fjallar um röddina. Þetta lag fellur ekki nógu vel að þeirri heildrænu sem greinanleg er á Vestertine. Ef til vill "venjulegasta" lag plötunnar.

Harm of Will er fyrst og fremst söngur með all dauflegu strengjaspili. Textinn er nauðsynlegur hluti af sögunni sem sögð er í verkinu og er um veruna sem má ekki sýna sig (vespertine). Ég hefði skipt þessu lagi út fyrir lagið Generous Palmstroke sem Björk gaf út á smáskífu með Hidden Place-laginu. Það er dulmagnað lag með sterkum söng og þar fer harpan á mesta flugið. Einnig eru bakraddirnar sterkar og er textinn greinilega um samband mannlegrar og guðlegrar veru einsog flestallir textarnir á Vespertine.

Unison er lokalagið og hefst með röddinni einni, svo bætist við það smátt og smátt og gleðin í tónunum birtist. Stúlkan er sterk eftir átökin við guðinn á Vespertine, hún segist geta fylgt reglum hans en verið áfram hún sjálf. Lagið er uppgjör persónu sem hélt hún gæti ekki breyst en vill nú sameinast öðrum. Léttur mjúkur taktur fer um sviðið og röddin er sátt. Öllu er tjaldað í lokin; hörpunni, raftónunum, og strengjum, kór ... Og einnig góðu fólki og sveitum eins og Oval, Matmos og Valgeiri Sigurðssyni ... (sjá bækling Vespertine).

X Samantekt: Glíman við

viðfangsefnið

Vespertine er fallegt verk. Sagan í verkinu er vissulega sögð undir rós en Björk hefur undirstrikað þessa sögn með því að klæðast svaninum og minna með því á Ledu sem var viðfangsefni listamanna fyrri alda. Til eru mörg málverk og nokkrar höggmyndir af henni og svaninum (sjá vefslóð: Leda album: http://hsa.brown.edu/~maicar/Leda.html).

Björk er í essinu sínu. Ég tel að Björk hafi lifað sig inn í goðsöguna þegar hún samdi þetta verk, eða að minnsta kosti inn í goðsagnaheiminn, og nú flytur hún það á tónleikaferð sinni um Evrópu í óperuhúsum. Það kæmi mér ekki á óvart að síðar yrði saminn ballett eða dansverk við þetta verk og söguna um Ledu og svaninn.

Vespertine er vitnisburður um að Björk hefur ekki staðnað sem tónlistarmaður, heldur stigið ákveðið skref í tiltekna átt. Verkið er vissulega gott, en hvort það er betra en til dæmis Debut sem geymir mörg öflug lög, er erfitt að skera úr um. Hún hefur valið mýktina og drauminn á kostnað hörkunnar og vélrænu orkunnar sem finna má í eldri lögum. Hún hefur valið kórinn og hörpuna í stað hljómborðs og trommusetts, spiladósina í stað gítarsins, a.m.k. á þessum disk. Ég veit ekki í hvaða ferðalag hún fer næst með tónlist sinni, spáin verður að vera tvöföld: Annaðhvort herðir hún aftur taktinn eða mýkist enn "og frá honum streymi þykk, hlý og allt um lykjandi þögn".