ÁSGEIR RAGNAR TORFASON

Ásgeir Torfason mágur minn var með allra skemmtilegustu mönnum. Það skipti ekki máli hvert tilefnið var. Hvort það var við að stinga út úr fjárhúsi að haustlagi, í stofunni í Bólstaðarhlíð, í gleðskap eða við vorum að karpa um pólitík, á meðan báðir höfðu ærlegar skoðanir og nenntu að deila um lítilsverða hluti. Ásgeir var alltaf hrókur alls fagnaðar og í kringum hann myndaðist einhver leiftrandi þungamiðja sem enginn viðstaddur komst hjá að kynnast (takast á við). Áður en kynni okkar hófust hafði ég eins og margir aðrir Þingeyingar kynnst Ásgeiri af umtali. Það fór af honum orð. Það var á götu á Húsavík þegar ég, strákpolli, fyrst sá Ásgeir. Hann kom upp Sneiðinginn með Óa og var á báðum nokkur sláttur og töluðu hvor upp í annan af glaðværum ákafa. Mér þótti strax nokkuð til mannsins koma og fylgdi þeim í humátt upp í kaupfélag og fékk þar að vita að þar færi Ásgeir á Halldórsstöðum. Þegar mér bárust fregnir af því síðar, að einhver samdráttur væri milli systur minnar og Ásgeirs, fór ég að fylgjast enn nánar með honum. Ég minnist hans á Hraunsrétt innan um vini, menn voru við skál og sungu mikið. Alls staðar hópaðist fólk í kringum Ásgeir.

Ásgeir var Þingeyingur. Hann var það ekki bara samkvæmt kirkjubókum heldur var hann, á sinn hátt, sterklega mótaður af þeirri menningu sem setti svip sinn á héraðið við upphaf tuttugustu aldarinnar. En Ásgeir Torfason var ekki bara Þingeyingur, hann var fyrst og síðast Læxdælingur. Sú sveit var um margt einstök meðal þingeyskra sveita. Um aldamótin blésu þar vindar nýrra tíma í atvinnuháttum og þaðan var frumkvöðull þingeyskrar þjóðvakningar. Í sveitinni var tónlistariðkun í hávegum höfð, ekki síst á Halldórsstöðum. En tímarnir breyttust. Sveit sem verið hafði í þjóðbraut, í orðsins víðtækustu merkingu, varð að lokum afskekkt og einangruð og fólkið flutti burt. Fólk frá þannig sveit er í senn stolt en býr jafnframt við missi sem breyst getur í kergju. Þannig andstæður setja mark á menn.

Menning steypir einstaklinga, héruð og heilu löndin í mót. Hún hnoðar manninn eins og leir og endurskapar hann í eigin mynd. Hún gerir greinarmun á alvöru og hégóma. Hún býr fólki samastað í tilverunni.

Ásgeir átti mjög fastan samastað í tilverunni. Heimsmynd hans var fastmótuð og umrót tímans breytti þar litlu um. Hann hafði nóg af festu og þrákelkni til að standast þá freistni að breyta um viðhorf.

Ásgeir og Hidda systir hófu búskap sinn á Halldórsstöðum, en þá var þríbýlt á jörðinni. Þegar Laxárvirkjun hóf að kynna áform sín um stækkun virkjunar í Laxá, sem hefði leitt til þess að Laxárdalur hefði verið settur undir vatn, ákváðu þau að bregða búi og flytja suður. Einhvern veginn held ég að Ásgeir hafi aldrei flutt úr dalnum. Rætur hans þar voru of djúpar til að hægt væri að losa um þær og taka burt. Hann kom ávallt endurnærður suður eftir að hafa farið norður til að hitta gamla vini. Hér á mölinni hóf Ásgeir að vinna fyrir sér með útskurði, en hann hafði stundað útskurð í hjáverkum með búskap og gaukaði stundum eiginhandbragði að vinum og vandamönnum. Fljótlega náði hann að laða til sín kaupendur í það miklum mæli að hann annaði ekki eftirspurn, enda báru gripirnir handbragði hans glöggt vitni. Mynd af einum aski hans prýðir eitt íslenskt frímerki. Ég kom eitt sinn að máli við hann og bað hann að skera út íslenskan málshátt í fjöl. "Vinnan göfgar manninn". Er þér alvara? spurði hann gáttaður.

Já svaraði ég hissa. Hann byrsti sig lítið eitt og svaraði að bragði: Heldurðu virkilega að puðið og stritið sé göfgandi? Nei, Þröstur, karlarnir heima voru með krókna fingur og komnir í keng af striti. Kallarðu það göfugt? Við áttum margt karpið um pólitík um dagana og vorum yfirleitt á öndverðum meiði.

Ég var þó aldrei klár á því hver hans sannfæring var í einstaka máli, stríðni hans og fyrrnefnd þrákelkni voru svo fyrirferðarmikil í umræðunni.

Glíman var mikilvægari en niðurstaðan. Við tókum báðir þátt í leitinni að Stóra sannleik og héldum báðir að Hið réttláta þjóðfélag væri á næsta leiti. Þegar hvorugt gerðist brugðumst við við með ólíkum hætti. Lunderni hans var ekki jafn sveigjanlegt og mitt. Þess vegna gátum við haldið áfram að deila og karpa um fánýta hluti. Það var gaman.

Tónlistin var Ásgeiri í blóð borin og það var hluti af hans menningarheimi að geta tjáð sig í músík. Sjaldan bauð fjölskyldan svo til fagnaðar að Ásgeir kæmi ekki með nikkuna sína gömlu sem hann þandi eins og hann hafði lært það fyrir norðan, öllum til óblandinnar ánægju.

Það er með miklum söknuði sem ég kveð Ásgeir mág minn. Ég mun sakna hans og allra þeirra stunda sem við áttum saman. Ef ég gæti komið skilaboðum til hans myndi ég vilja viðurkenna það nú, að hann hefði í umræðum okkar einu sinni haft á réttu að standa. Það var þegar hann sagði að menn ættu ekki að skipta um skoðun, hver sem hún væri, því skoðun væri hluti af manni sjálfum. Það má til sanns vegar færa.

Að leiðarlokum þakka ég og fjölskylda mín einstök kynni sem við munum ekki gleyma.

Við Þórunn og börn okkar vottum Hiddu og fjölskyldu svo og öðru skyldfólki samúð okkar.

Sagnamaður er látinn.

Ásgeir Torfason kunni þann forna galdur að ljá orðum vængi. Og fyrirfram var aldrei að vita hvert flogið yrði eða hve lengi. Orð tóku á rás um lönd og himinhæðir; komu við á völdum stöðum á réttum augnablikum og víst var að sérhvert flug var ævintýri og ósjaldan gáskafull, myndræn lýsing á veruleikanum.

Honum leiddust jánkarar sem höfðu lítt til málanna að leggja annað en að vera sammála einhverjum skoðanabakara - þessum sömu og gera stjórnmál að leiðinda-trúarbrögðum. Í því var ekkert andlegt fóður, heldur fötlun. Að vera sammála Ásgeiri stóð því yfirleitt ekki lengi yfir. Annaðhvort togaði hann menn út á ystu nöf eða sótti að þeim skyndilega úr annarri átt - ávallt án þess að særa. Orðaskylmingar voru listgrein þessa eðaldrengs, bónda og myndskera.

Hann ólst upp við bakka Laxár í Laxárdal og heiðar Suður-Þingeyjarsýslu og engu skipti þótt hann flyttist til Reykjavíkur og yndi þar glaður við sitt; dalurinn og árniðurinn var skammt undan. Þar var grundvöllur tilverunnar, mælistika lífsins og þar hafði uppskriftin að miði sagnabrunnsins þróast.

Ég var ungur að árum þegar ég kynntist Ásgeiri mági mínum og strax við fyrstu kynni uppskar hann traust og vináttu þótt ég væri ekki ginnkeyptur fyrir stjórnmálaskoðunum hans. Glaðværð og hjartahlýja voru aðalsmerki hans enda þótt hann bæri tilfinningar sínar ekki á torg. Ásgeir var frjálslyndur kommi, vel hugsandi og meinandi. Hann kunni skil á fjölmörgu til munns og handa og átti einkar auðvelt með að ræða við unga sem aldna. Enginn hafði rætt við mig áður eins og Ásgeir og hann leitaði eftir skýrum svörum við krefjandi spurningum. Ég neyddist til að koma orðum utan um lítt mótaðar hugsanir. Síðan var innihaldið tekið fyrir og grandskoðað ljúflega, skilgreint og ný eða önnur hugsun prjónuð við. Þetta var gaman.

Og stundum, eins og upp úr þurru, átti hann til að ganga að gamla orgelinu á Halldórsstöðum og spila eins og engill eða að grípa nikkuna og heilla nærstadda. Ég varð agndofa líkt og löngu síðar þegar ég sat í Notre Dame-kirkjunni í París og hlýddi á undursamlegt orgelspil. Leikni þessa mágs míns að spjalla og spila vakti furðu mína og ég skildi ekki hvernig þessir sveru vinnuþrútnu fingur fundu réttan stað á nótnaborðinu; hvernig hægt var að slá á réttar nótur með slíkum hrömmum. Mesta snilldin lá samt í því að leika létt á huglægar nótur og einmitt það gerði Ásgeir að meistara og sögumanni sem aldrei þraut efnivið.

Ásgeir var vel menntaður kennimaður enda þótt hann hefði ekki gengið menntaveginn. Akademían hans var í eldhúsinu, á túninu, vinnustofunni eða á götunni - alls staðar þar sem hann gat fóðrað löngun sína til að skilgreina tilveruna og ná til fólks.

Margs er að minnast og þakka en í örstuttri minningargrein sem þessari verða þakkir hjóm eitt. Og þótt sorgin finni sér einatt afdrep í hugarfylgsnum má hvorki vanmeta né gleyma leiftrandi gleði sem fólst í samvistum við Ásgeir. Ég varð þeirrar gæfu aðnjótandi og í anda hennar er hér lítil saga:

Í sumar hitti ég nána vini og frændur okkar beggja á Húsavík. Þeir spurðu að vanda hvað væri að frétta af Geira. Ég sagði þeim að hann væri svo ljúfur og almennilegur við mig og hældi mér á hvert reipi án þess að draga í land að mér litist ekki á blikuna. Þegar Ásgeir frétti þetta svaraði hann að bragði: "Ég gerði þetta nú bara fyrir Hiddu systur hans."

Síðast bar fundum okkar saman á vinnustofunni hans neðan við Brynju á Laugaveginum. Við tókum flugið saman, komum við á mörgum bæjum meðal vina. Glaðværð spratt úr hverju orði eins og blóm á öræfum. Hann sagðist hlakka til að komast á golfvöllinn þar sem hann átti sín síðustu spor og gáskafullu orðin. Þar féll hann í faðm guðsgrænnar náttúrunnar.

Far vel, kæri vinur.

Á Halldórsstöðum í Laxárdal standa tvö hús á sama hlaði. Þar bjó margt fólk fram eftir tuttugustu öldinni og þar var íslensk bændamenning eilítið krydduð erlendum keim, bæði vegna utanfarar heimamanna til nágrannalanda, en þó ekki síst fyrir áhrif Lissýjar sem var skosk og settist að á Halldórsstöðum. Einnig eimdi eftir af þeim tíma er Halldórsstaðir voru mjög í þjóðbraut vegna tóvinnuvéla sem þar voru reknar seinni hluta nítjándu aldar og fyrri hluta þeirrar tuttugustu.

Í eldra húsinu, sem af heimafólki var kallaður Bærinn, ólst Ásgeir Torfason upp í sex systkina hópi. Foreldrarnir, Kolfinna Magnúsdóttir og Torfi Hjálmarsson, voru bæði listhneigð og skipaði tónlist háan sess á heimili þeirra þar sem Torfi spilaði á fiðlu og Kolfinna á orgel. Í Húsinu sem svo var nefnt voru tvö heimili; í vesturenda bjuggu Hallgrímur Þorbergsson og Bergþóra Magnúsdóttir ásamt Þóru dóttur sinni og í austurenda Páll Þórarinsson og Lissý (Elisabeth MacGrant) med sonum sínum Williami og Þór.

Þessi þrjú heimili voru menningarheimili hvert á sinn hátt.

Andlegt atgervi var ekki síður metnaður fólksins en búskapurinn. Þótt þetta fólk væri væri sitt með hverju móti lagði hver sitt til í þá heild sem gerði Halldórsstaðaheimilið svo sérstakt. Þegar gesti bar að garði var gjarnan slegið upp veislu og farið á milli húsa og oftar en ekki endaði veislan inni í Bæ í stofunni hjá Kolfinnu og Torfa. Þar söng Lissý og Kolfinna spilaði. Þannig var gestum veitt af lífi og sál.

Systurnar Kolfinna og Bergþóra krydduðu frásagnir sínar oft með myndrænum áherslum sem litað hafa frásagnarhefð margra afkomenda þeirra. Fólkið sem ólst upp á Halldórsstöðum samtíða Ásgeiri fékk að njóta þessa og mótast af.

Uppvöxtur í þessu umhverfi ásamt vænum skammti af hæfileikum gerði Ásgeir að þeim ógleymanlega manni sem hann var. Ásgeir var góður íþróttamaður á yngri árum enda líkamlegt atgervi eitt af því sem hann fékk í vöggugjöf. Í Árbók Þingeyinga ársins 1991 kemur meðal annars fram að þegar hann var fimmtán ára vann hann það afrek að bjarga sér og þremur öðrum með harðfylgi úr klóm Laxár. Tónlistarhæfileika hafði hann í ríkum mæli eins og hann átti ættir til og gat komið lagi úr flestum hljóðfærum. Harmonikan var þó hans aðalhljóðfæri. Listhneigð Ásgeirs og hæfileikar til sköpunar sýndu sig best í því þegar hann rúmlega fertugur hætti búskap á Halldórsstöðum, flutti til Reykjavíkur og gerði útskurð í tré að atvinnu sinni. Urðu gripir hans fljótt eftirsóttir, hafa verið síðan og bera best vitni um færni hans.

Það varð hlutskipti Ásgeirs að taka við búi á Halldórsstöðum af foreldrum sínum ásamt konu sinni Hrafnhildi Ólafsdóttur (Hiddu). Þau byggðu sér nýtt hús neðar í túninu og bjuggu þar til ársins 1969, að þau fluttu til Reykjavíkur.

Synirnir þrír, Ólafur, Hallgrímur og Torfi, fæddust fyrir norðan en dóttirin Hanna í Reykjavík.

Síðustu árin á Halldórsstöðum voru þau Ásgeir og Hrafnhildur stoð og stytta gamla fólksins þar og gerðu því mögulegt að búa á Halldórsstöðum til dauðadags.

Heimili Hrafnhildar og Ásgeirs varð eins og okkar annað heimili, sérstaklega eftir að þau fluttu til Reykjavíkur. Engin ferð til Reykjavíkur var fullkomnuð nema heimsækja Hiddu og Geira. Saman mynduðu þau hjón sérstakan heimilisanda sem bæði fjölskylda og gestir nutu, hún með sínu jafnvægi og ljúfa fasi, hann með gáskanum og græskulausu stríðninni og báðum var þeim alúð og gestrisni eðlileg. Í húsi þeirra leið okkur og börnunum okkar eins og heima hjá okkur. Í slíku andrúmslofti hlýtur líka að vera gott að alast upp enda bera afkomendur þeirra gott vitni þar um.

Minningarnar um Ásgeir Torfason, eða Geira eins og okkur var tamt að kalla hann, eru bjartar og þar ríkir öðru fremur gott skopskyn og hlýja.

Þar er sagnamennska iðkuð af list, þar eru hlátrasköll mikil og í bakgrunni ómar stundum harmonikuspil - mest á svörtu nótunum. Ásgeir var mikill gleðigjafi, hvort sem hann umgekkst eldri kynslóðina eða yngri, og honum var lagið, líkt og fleirum í ættinni, að draga upp ógleymanlegar myndir af atvikum hversdagslífsins í örfáum orðum. Öðrum þræði var Ásgeir viðkvæmur áhyggjumaður, enda lífið gjarnan blanda af gamni og alvöru. Við, sem áttum því láni að fagna að eiga margar samverustundir með Ásgeiri og fjölskyldu hans um áratugaskeið; fyrir norðan eða sunnan, á samkomum, hátíðum eða ferðalögum, geymum dýrmætar myndir í huganum.

Eftirfarandi vísu skrifaði Baldvin Jónatansson skáldi, þá heimilismaður hjá Torfa og Kolfinnu, á jólakort til Ásgeirs árið 1933. Hún á einnig vel við nú á kveðjustundu:

Verði þér aldrei örðug leið

en ótal gæfuskjólin.

Þitt við endað æviskeið

eilíf dýrðarjólin.

Megi minning um góðan dreng verða huggun harmi gegn.

Elsku afi. Nú ert þú farinn frá okkur. Við systkinin hefðum viljað hafa þig miklu lengur hjá okkur. Þú varst alltaf í góðu skapi og svo góður við okkur. Við munum ekki eftir því að þú hafir nokkru sinni verið reiður. Þú sagðir okkur svo margt m.a. um Halldórsstaði sem við systurnar þurfum að muna og segja Ásgeiri litla bróðir okkar frá. Við söknum þín mikið en við trúum því að nú líði þér vel og spilir golf eins og þú vilt.

Leiddu mína litlu hendi

ljúfi Jesús þér ég sendi

bæn frá mínu brjósti sjáðu

ljúfi Jesús að mér gáðu