AF HVERJU ERU LJÓSKUR TALDAR HEIMSKAR?

Af hverju eru ljóskur taldar heimskar?

SVAR : Goðsagan um heimsku ljóskuna er ótrúlega lífseig þótt margsannað sé að engin tengsl eru á milli háralitar og greindarfars. Samkvæmt mýtunni er ljóskan gjarnan með flöskulitað hár. Hún er bæði sæt og kynþokkafull, en jafnframt einföld, barnaleg og ósjálfstæð. Afar fátt kemst að í kolli ljóskunnar, nema helst vangaveltur um eigið útlit. Ljóskuhugtakið vísar því bæði til ytra útlits og ákveðinna karaktereinkenna. Konur geta því verið ljóshærðar án þess að vera ljóskur og að sama skapi eru til dökkhærðar og rauðhærðar ljóskur, bæði karlkyns og kvenkyns. Dæmigerð ljóska þarf aldrei að greiða sekt fyrir of hraðan akstur eða gera sjálf við sprungið dekk. Henni nægir að setja upp blítt bros, galopna augun og segja "úps"; þá er sektin gleymd eða herramaður stokkinn út til að skipta um dekkið.

Enda þótt ljóskuímyndin sé 20. aldar fyrirbæri hafa menn sóst eftir ljósu hári miklu lengur. Til eru frásagnir frá tímum Grikkja og Rómverja um að bæði karlar og konur hafi reynt að lýsa hár sitt með því að strá yfir það frjókorna- eða gullsalla, skola það með pottöskulausn, eða sitja með hárið óvarið úti í miklu sólskini til þess að ná fram hinum eftirsótta gullna blæ. Allar götur síðan hefur ljóst hár verið tengt fegurð, æsku og kynþokka, að minnsta kosti í hinum vestræna heimi. Það er því engin furða þótt konur hafi löngum verið tilbúnar að eyða tíma, fé og fyrirhöfn í að öðlast hinn eftirsótta ljósa háralit.

En hvaðan skyldi mýtan um heimsku ljóskuna vera upprunnin? Hvað var það í menningu 20. aldar sem skóp þörfina fyrir kventýpu sem bæði var falleg og kynþokkafull, en enginn þurfti að taka alvarlega vegna þess að hana skorti bæði vitsmuni og þroska til að hugsa sjálfstætt? Er ímynd heimsku ljóskunnar ef til vill varnarviðbrögð hnignandi karlaveldis á tímum þegar konur höfðu í fyrsta skipti í sögunni sömu tækifæri til náms og karlar og gerðu í krafti þess tilkall til valda og áhrifa í samfélaginu? Slík samsæriskenning lætur því þó ósvarað hvers vegna ljóskan varð fyrir valinu sem holdgervingur heimskunnar en ekki dökkhærðar eða rauðhærðar konur.

Nærtækasta skýringin á því er ef til vill tengsl ljóskunnar við hið barnslega. Á Íslandi og í öðrum vest-norrænum samfélögum þar sem hinn hvíti kynstofn er í meirihluta, er stór hluti allra barna ljóshærður en í flestum tilfellum dökknar hárið þegar við eldumst. Afskaplega fáir fullorðnir eru með náttúrulega ljóst hár. Meðvitað eða ómeðvitað eru því konur (og karlar) sem lita hár sitt ljóst að reyna á einhvern hátt að viðhalda æskuþokka og barnslegu útliti. Þar sem nútímasamfélag einkennist af gegndarlausri æskudýrkun og konur gengisfalla stórlega bæði á atvinnu- og hjúskaparmarkaði þegar þær komast um eða yfir miðjan aldur ætti ekki að koma á óvart að fjölmargar þeirra kjósi að lýsa á sér hárið þótt oft fylgi ljóskustimpillinn þá í kaupbæti.

Líffræðilegar skýringar sem útskýra hverskyns mannlegt atferli sem vísun í genetíska forskrift ýta undir þessa tengingu. Samkvæmt slíkum kenningum er eftirsókn karla í ljóskur ekki menningarmótað fyrirbæri heldur eðlislæg sjálfsbjargarviðleitni. Ljóst hár, vísbending náttúrunnar um æsku, laðar að karldýrið í leit að ungum og frjósömum maka til þess að tryggja framgang gena sinna. Þessi líffræðilega skýringatilgáta segir hins vegar ekkert um það af hverju karlmenn þurftu að trúa því að ljóskurnar, sem þeir hrifust svo mjög af, skyldu endilega vera heimskari en þeir sjálfir.

Í annarri tilgátu er skýringa leitað í menningunni. Goðsagan um heimsku ljóskuna kom fyrst fram í skáldsögunni Gentlemen Prefer Blondes frá árinu 1925 eftir bandaríska rithöfundinn og leikskáldið Anita Loos. Þar birtist heimska ljóskan í fyrsta skipti í líki hinnar gullfallegu en vitgrönnu söngkonu Lorelei Lee, sem aðeins hafði áhuga á ríkum karlmönnum og demöntunum sem þeir gáfu af sér. Á millistríðsárunum höfnuðu tískudrósirnar svokallaðri íhaldssamri tísku og hefðbundnum kvenlegum gildum. Þær voru óhræddar við að reyna hverskyns nýjungar og því kvenna líklegastar til að gera tilraunir með platínuljósan háralit sem þá var nýkominn á markaðinn. Í draumaverksmiðjunni Hollywood er ljóskan ein af erkitýpunum í kvikmyndasögu 20. aldar. Aðalkyntákn fjórða áratugarins, Jean Harlow, hratt þannig af stað mikilli ljóskubylgju og árið 1932 auglýsti L'Oréal "Men prefer blondes and that's who they marry" eða "karlar vilja ljóskur og þeim munu þeir giftast." Frægara tilbrigði við sama stef var dans- og söngvamyndin Gentlemen Prefer Blondes (1953) sem var byggð á skáldsögu Anita Loos. Þar fór frægasta ljóska og kyntákn 20. aldarinnar, Marilyn Monroe, með aðalhlutverkið.

Enn í dag fara ljóskur með aðalhlutverk í popp- og dægurmenningu. Ein af þekktustu ljóskum samtímans er ef til vill Phoebe í þáttaröðinni Friends sem leikin er af Lisu Kudrow og ein frægasta ljóskan í poppheiminum er án efa bandaríska unglingagoðið Britney Spears. Stundum snýr Hollywood þó ljóskuímyndinni á hvolf. Skemmtilegt dæmi um það er myndin Legally Blond þar sem ljóskan, leikin af Reese Witherspoon, fær loks uppreisn æru. Í ljós kemur að ljóskan er bráðgreind og þegar á reynir kemur sértækur þekkingarheimur ljóskunnar að góðum notum við að greiða úr torráðnum lagaflækjum.

En hvernig er samspil ímyndar og veruleika? Hver er staða ljóskunnar í íslensku nútímasamfélagi? Þótt fáir trúi því í alvöru að ljóskur séu heimskari en annað fólk, lifir goðsagan um ljóskuna enn góðu lífi og áhrifin koma fram á ólíklegustu stöðum. Til dæmis kom það fram í launakönnun VR fyrir árið 2000 að konur fengu að meðaltali 18% lægri laun en karlar og að ljóshært, brosmilt og lágvaxið fólk fékk að meðaltali lægri laun en hávaxnir starfsmenn með dökkt, rautt, eða grátt hár. Goðsögnin um heimsku ljóskuna er því ekki bara góður brandari heldur samfélagsmýta sem hefur áhrif á það hvað stendur á launaseðlinum okkar.

Þorgerður Þorvaldsdóttir, sagnfræðingur og kynjafræðingur.