Paul Theroux
Paul Theroux
BANDARÍSKI rithöfundurinn Paul Theroux mun vafalítið vera einn fremsti höfundur ferðasagna nú á dögum en hann hefur sent frá sér merkar bækur af öðrum toga. Ber þar helst að nefna Sir Vidia's Shadow . Þar segir frá Nóbelsverðlaunahafanum V.S.

BANDARÍSKI rithöfundurinn Paul Theroux mun vafalítið vera einn fremsti höfundur ferðasagna nú á dögum en hann hefur sent frá sér merkar bækur af öðrum toga. Ber þar helst að nefna Sir Vidia's Shadow. Þar segir frá Nóbelsverðlaunahafanum V.S. Naipaul en hann og Theroux voru perluvinir hátt á þriðja áratug áður en vinslit urðu með þeim. Smásagnasafnið Hotel Honolulu gefur smásögum eftir Somerset Maugham og Guy de Maupassant ekkert eftir. Theroux er þó ekki hættur að semja ferðasögur, sem betur fer.

Kynlegir kvistir

Afríkubókin Dark Star Safari er mun merkilegri en venjuleg ferðasaga eða vettvangslýsing fyrir margra hluta sakir. Theroux bjó í Afríku á sjöunda áratugnum og hlaut þar eldskírn sem rithöfundur. Einhvers staðar segir að fortíðin sé annað land. Sagan er því eins konar uppgjör við þennan furðuheim sem Afríka er og ferð umhverfis höfundinn sjálfan.

Sögumaður kynnist að vanda alls kyns furðufuglum en hver og einn virðist efni í heila bók. Theroux lendir í miklum mannraunum og verður á vegi skotglaðra stigamanna og trúboða. Afríkufarinn segir kristniboðum óspart til syndanna og er þar söguhetjan Allie Fox úr skáldsögunni The Mosquito Coast eftir Theroux lifandi kominn. Paul Theroux deilir hart á svokallaðar hjálparstofnanir og afskipti þeirra af Afríkuþjóðum. Varninginn sem Vesturlandabúar senda bágstöddum má oft kaupa á útimörkuðum. Landsmenn verða háðir matargjöfum og Therox segir frá því hvernig sumir björgunarmenn neyða konur til lags við sig fyrir nauðþurftir. Allrahanda krossfarar rjúfa fæðukeðjuna og snúa sér síðan að næstu þjóð sem kemst í fréttir en innfæddir sitja eftir með sárt ennið. Höfundi ofbýður bruðlið sem hann verður vitni að. Góðgerðarmenn keyra um á rándýrum jeppum en hirða ekki um að veita vegmóðum ferðalangi far heldur hreyta í hann ónotum. Theroux gefur sig á tal við finnska hjálparstarfskonu í lest. Sú er að þrotum komin og segir sínar farir ekki sléttar. Konan hneykslast á því að innfæddir byrji tilhugalífið um tíu ára aldur og vill stemma stigu við útbreiðslu eyðniveirunnar. Hún segist hafa boðist til að sýna þorpsbúum heimildarmyndir um kynsjúkdóma. Heimamenn sem lifað höfðu stóðlífi frá blautu barnsbeini bönnuðu henni aftur á móti að sýna konum og börnum dónamyndir. Höfundur verst brosi og spyr ósköp sakleysislega hvort konan hafi ekki reynt að tala þá til. "Jú, en þá vildu þeir bara fá að sofa hjá mér."

Sýnd veiði en ekki gefin?

Theroux víkur að þeirri firru að elta uppi villidýr á jeppa, skjóta meira að segja górillur og simpansa sem eru mennskari en margur maðurinn og þykjast maður að meiri. Einhver vitfirringur hefur líkt þessari ástundun við íþrótt. Því síður á þetta athæfi nokkurn skapaðan hlut skylt við veiðimennsku. Veiðimaður er sá maður sem veiðir stórhættuleg dýr með spjóti sér og sínum til bráðar. Vandamál eru stundum ekkert annað en dulbúin lausn á öðrum vanda. Theroux sést yfir þá sáraeinföldu lausn að gefa út veiðileyfi á kristniboða, veiðiþjófa og hjálparstarfsmenn og hlífa veslings dýrunum þótt uppstoppaður trúboði sé kannski ekki mikið stofustáss. Theroux kynnist kátum karli sem rekur þjóðgarð í Afríku og fleygir þýskum túristum miskunnarlaust á dyr. Sá bendir réttilega á að mun meira sé upp úr því að hafa að leyfa mönnum að skoða dýrin í stað þess að láta einhverjar mannleysur skjóta þau á færi. Karlinn segir að veiðimennirnir svokölluðu sækist jafnan eftir gjörvilegustu dýrunum og stofnarnir úrættist í tímans rás; eftir standa slöppustu og óföngulegustu skepnurnar, kjósendur R-listans í dýraríkinu.

Á einum stað segir frá því að Theroux heimsækir gamlan vin sinn. Sá vill fá syni Theroux sem sendikennara til Afríku en börn gestgjafans búa öll á Vesturlöndum. Ekkert þeirra hefur snúið aftur til föðurlandsins til að leyfa löndum sínum að njóta þeirrar menntunar sem þau hafa hlotið. Hvað um þín börn? spyr höfundur og reynir að láta beiskjuna ekki brjótast í gegn. Ferðalangurinn hittir þó læknisfrú og nunnu sem lagt hafa nótt við dag í áraraðir til að gera þeim sem minna mega sín lífið bærilegra og hrífst þeim mun meira að þessum óskráðu dýrlingum eftir að hafa hitt jeppakarla og kvenfélagskonur af báðum kynjum sem ýmist reyna að snúa Afríkubúum til rétts siðar eða vinna þeim ógagn undir yfirskini dyggðar og manngæsku.

(Eina leiðin til að fanga hamingjuna, Numicius, og halda henni, er að dást ekki að nokkrum sköpuðum hlut.)

Hóras epidoes I. IV.

Einhverjar bestu ferðasögur sem færðar hafa verið í letur eru eftir landa okkar Kjartan Ólafsson; sá gerði hreystisöguna að listformi og þróttmikill stíllinn er með fallegasta prósa sem ritaður hefur verið á íslenska tungu. Helsti gallinn við ferðasögur almennt er sá að þær eru margar öðrum þræði afrekaskrár. Theroux fellur þó ekki í þessa gryfju, reynir ekki svo að sjá megi að fegra sinn hlut eða koma sér í mjúkinn hjá lesandanum. Þó verður vart betri ferðafélagi fundinn. Öndvegisskáldið Hóras réð vini sínum Numiciusi að verða ekki hugfanginn af nokkrum sköpuðum hlut, nil admirari. Theroux brýtur þetta boðorð Stóumanna svo að um munar. Hann hrífst af öllu í kringum sig, mannlífinu, bæjunum, náttúrunni og hrífur lesandann með sér í hverri málsgrein. Þessi lífsgleði vegur á móti því ljótasta sem við blasir í Afríku. Þótt Theroux dragi ekkert undan er hann naskur á það sem gott er og göfugt í mannskepnunni.

Van Damme í Afríku

Hvergi er fegurra mannlíf en í Afríku og hvergi hefur greinarhöfundur eins margar hetjur fyrir hitt, börn sem vakna um hálffimm að morgni og ganga 10 km í skólann innan um villidýr og mannætur, kennarar sem kvarta ekki og kveina undan lágum launum heldur biðja um skriffæri handa nemendum og þak á skólahúsið, 8 ára gamlar stelpur sem ganga með kornabarn á bakinu allan liðlangan daginn og óþekka stráka sem héldu að Íslendingurinn væri Jean-Claude Van Damme en til meiri mannvirðinga verður vart komist.

Á salerni á flugvellinum í Harare hafði einhver glaðbeittur túristi, eflaust með ljónshaus í farteskinu, haft fyrir því að krota óhróður og viðbjóð um blökkumenn. Eftir að bleiknefjar höfðu sölsað undir sig allt sem vert var að eiga í landinu og heimamenn máttu reka þá af höndum sér í mannskæðri styrjöld var síður en svo við hæfi að krassa sámyrði um svertingja á vegg í sjálfri höfuðborginni. Einhver Simbabvemaður hafði haft fyrir því að hripa svar fyrir neðan þetta krass. Einhvern veginn hafði ég ekki lyst á því að lesa meiri sora en forvitnin varð siðgæðisvitundinni yfirsterkari að vanda. Þar stóð skrifað snyrtilegri rithönd fyrir neðan barnslegt krotið: "Af hverju látið þið okkur ekki í friði?" Meiri speki um Afríku hefur vart verið rituð.

Hómer fær sér hænublund

Portkonur reyna að leiða Theroux í freistni með blíðmælgi og kjassi en hann leitar athvarfs í hótelkytrunni með dyggðina eina sem rekkjunaut og kemst heill á húfi á áfangastað. Í lokakaflanum heimsækir sögumaður rithöfundinn Nadine Gordimer í Suður-Afríku. Eini gallinn sem verður á bókinni fundinn er sá að síðasta málsgreinin er bæði snubbótt og endaslepp og sómir sér illa sem sögulok á svo vandaðri og góðri bók. Einhvers staðar stendur að stundum sofi líka hinn góði Hómer og jafnvel öndvegishöfundur á borð við Theroux getur slegið staka feilnótu þótt sjaldan sé.

Erfitt er að henda reiður á af hverju Paul Theroux skarar svo fram úr á þessu sviði. Höfundur er Ameríkumaður og upplýstir Ameríkanar eru gjarnir á að líta á veröldina fyrirtektarlaust. Þótt þeim hætti til að finna upp hjólið æ ofan í æ blása þeir ógjarnan á nokkra hugmynd eða hugtak að óathuguðu máli. Evrópumenn eiga aftur á móti til að ganga með fastmótaða heimsmynd í kollinum og hugarheimurinn er í þeim mun fastari skorðum hafi þeir aldrei opnað bók eða komið út fyrir hreppinn. Ef til vill er það þessi sérbandaríska forvitni og hleypidómaleysi sem gerir höfundi kleift að rita nær fimm hundruð síðna ferðasögu svo höndulega að þar er engan dauðan punkt að finna. Líkast til er helsti munurinn á Theroux og venjulegum ferðalangi sá að hann sér meira en meðalmaðurinn. Staðirnir stækka þegar maður sér þá með augum skáldsins. Margar ferðasögur eru eftir svaðilfara sem skrifa í hjáverkum en bókin Dark Star Safari er eftir rithöfund sem ferðast.

EFTIR JÓNAS KNÚTSSON

Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.