Persónuleg erindi

Valtýr Sigurðsson héraðsdómari á við mig persónulegt erindi. Hann hengir sorgir sínar á mig. Grein hans í Morgunblaðinu sl. laugardag í tilefni af skýrslu sérstaks saksóknara ber þessa rík merki. Hann getur ekki fjallað um það málefni á annan hátt en þann að beina öllum skeytum sínum að persónu minni. Ég veit ekki hvers vegna. Ástæða er til að fara nokkrum orðum um málið.

Helstu ástæður rannsóknar

Magnús Leópoldsson óskaði eftir opinberri rannsókn á tildrögum þess, að hann var á sínum tíma tengdur við hvarf Geirfinns Einarssonar, af þeirri ástæðu, að þetta hafði valdið honum langvinnum búsifjum í lífinu, þrátt fyrir að hann væri ekkert viðriðinn hvarf þessa manns. Það höfðu komið fram nýjar upplýsingar á opinberum vettvangi í málinu, meðal annars um að mynd af honum hefði verið notuð sem fyrirmynd við gerð leirstyttunnar frægu. Ýmsar aðrar kringumstæður virtust benda til þess, að rannsakendur í Keflavík hefðu átt þátt í að tengja Klúbbinn við mannshvarfið. Meðal annars hafa margir talið sig vita, að lögreglumenn við þá rannsókn hafi verið í nánum tengslum við Vilmund heitinn Gylfason og matað hann á upplýsingum um þetta. Klúbburinn var talinn tengjast Framsóknarflokknum. Vilmundur fór mikinn á þessum tíma á opinberum vettvangi í árásum á Ólaf Jóhannesson þáverandi dómsmálaráðherra og formann Framsóknarflokksins. Reynt var að tengja Ólaf við mannshvarfið. Tengingin var Klúbburinn, þar sem Magnús var framkvæmdastjóri. Það varð líka ljóst, að staðhæfingar rannsóknarmanna, meðal annars Valtýs, um að margar ábendingar hefðu komið fram um Magnús, eftir að leirmyndin var birt, virtust vera rangar. Samkvæmt gögnum sem fundust var ábendingin aðeins ein. Fleira kom til sem ekki verður talið hér.

Auk persónulegra ástæðna Magnúsar kom líka til sögunnar mikill áhugi margra manna, sem kynnt höfðu sér málið, á að fá upplýsingar um þetta. Sá áhugi var augljós og stafaði vitaskuld af því að furðuleg tenging Magnúsar við málið hefur aldrei verið skýrð til hlítar. Þá lá fyrir að gögn úr rannsókninni í Keflavík, sem kunna að hafa verið í ferðatösku, sem Valtýr kveðst hafa afhent ríkissaksóknara í janúar 1976, voru týnd. Nauðsynlegt var að láta kanna hvort þau fyndust eða hvort skýra mætti hvarf þeirra.

Hefðu átt að styðja beiðnina

Þetta mál hefur ekki bara lifað með Magnúsi öll þessi ár. Það hefur líka lifað með þeim mönnum, sem önnuðust þessa rannsókn. Þeir hafa reglulega legið undir þeim orðrómi, að ekki hafi allt verið með felldu. Til dæmis viðhafði utanríkisráðherra Halldór Ásgrímsson eftirfarandi ummæli í fréttatíma Ríkissjónvarpsins hinn 9. október 1998 um frumrannsókn Geirfinnsmálsins: "Ég hef alltaf verið þeirrar skoðunar að það sé mjög ámælisvert hvernig haldið var á þeim málum. Það var logið sökum upp á einstaklinga og menn gerðu mynd af ákveðnum einstaklingi sem var greinilega skipulagt samsæri. Menn hafa aldrei farið ofan í þessi mál og þeir aðilar sem báru ábyrgð á því hafa aldrei þurft að mæta því." Þessi ummæli urðu Valtý Sigurðssyni tilefni til greinar, sem hann fékk birta í Morgunblaðinu 31. október 1998. Því má skjóta hér inn, að Valtýr var í ágætu jafnvægi við ritun þessarar greinar og sparaði öll stóryrði. Ég hef ekki viðhaft nein ummæli með ásökunum á borð við þetta og myndi seint gera það. Það er eins og Valtý svíði meira það sem ég segi ekki heldur en það sem ráðherrann segir.

Af þessum ástæðum hefði því mátt búast við, að Valtýr og félagar hans tækju rannsóknarbeiðni Magnúsar fagnandi og styddu hana. Sá sem að almannarómi er talinn hafa gert rangt en hefur ekki gert það ætti að vilja hlutlausa rannsókn. Það olli því mér og skjólstæðingi mínum Magnúsi Leópoldssyni undrun, að Valtýr Sigurðsson og lögreglumennirnir Haukur Guðmundsson og Kristján Pétursson skyldu leggjast gegn því að slík rannsókn færi fram.

Það er ekkert athugavert við að kveða í lögum á um að rannsaka megi mál að hætti opinberra mála í öðrum tilvikum en þeim, að rannsókn sé undanfari ákvörðunar um opinbera saksókn. Slík heimild var ekki í lögum, þegar Magnús bar fram beiðni sína. Beiðni hans varð tilefni þess, að lögum var breytt til að gera þetta mögulegt, þegar ríkir almanna- og einkahagsmunir mæla með. Það er ekkert minna en fráleitt sjónarmið að telja slíka lagaheimild fela í sér "varhugavert afturhvarf til löngu liðinnar fortíðar", eins og kom fram í einhverri umsögn félaga lögfræðinga um málið, sem Valtýr nefnir í grein sinni. Alþingismenn, sem um málið fjölluðu á þingi, hafa sjálfsagt heldur ekkert skilið í þessum málflutningi. Þess vegna hafa þeir haft hann að engu. Það er ánægjuefni að vita að sérfræðingafélög skuli ekki komast upp með að segja alþingismönnum eitthvað, sem ekki er unnt að rökstyðja, í trausti þess að þeir hlýði í blindni af þeirri ástæðu einni, að sérfræðingar hafi talað.

Réttarstaða sakbornings

Það átti enginn að hafa réttarstöðu sakbornings við rannsókn setts saksóknara. Það er vegna þess, að rannsóknin samkvæmt hinni sérstöku lagaheimild hafði ekki það markmið að koma fram neinum sökum. Engar refsiverðar sakir voru í spilunum. Þess vegna þurfti að setja sérstök lög til að heimila rannsóknina. Svo einfalt er það.

Valtýr Sigurðsson, og að minnsta kosti einn maður annar, óskaði eftir því að fá réttarstöðu sakaðs manns við rannsóknina. Valtýr fékk einn þeirri kröfu framgengt. Ekki veit ég hvers vegna hann fékk þessa réttarstöðu en ekki hinir, sem eins stóð á um. Ég var spurður um það í sjónvarpsþætti, hvað fælist í slíkri réttarstöðu, og svaraði því. Sakaður maður getur neitað að svara spurningum og það er honum refsilaust að gefa röng svör. Síðan lét ég í ljósi þá skoðun, að annaðhvort væri eitthvað tortryggilegt við að menn krefðust þessarar réttarstöðu við þessar aðstæður eða að það væru hrein mistök (ekki misskilningur Valtýr minn kæri). Maður sem ekki verður sakaður og ekkert hefur að fela þarf ekki réttarstöðu sakbornings. Ég held að skýringin í tilviki Valtýs sé fólgin í gremju yfir því að lagaheimildarinnar skyldi aflað og rannsóknin skyldi vera látin fara fram. Það var síðan skondið, að heyra prófessor í lögum gera því skóna í sjónvarpsviðtali, að við rannsóknina kynni að koma eitthvað fram, sem varðað gæti Valtý embættismissi sem héraðsdómara. Sú réttlæting er hrein fjarstæða.

Verksvið saksóknara

Saksóknarar kveða ekki upp dóma. Það er skrítið að þurfa að hafa orð á þessu í viðræðum við þaulvanan sakamáladómarann. Þegar dómsmálaráðherra tók fram í bréfi til saksóknarans, að hann skyldi skila skýrslu um niðurstöður rannsóknarinnar, var ekki verið að fela honum opinbert vald til að fella dóma um rannsóknarefnin. Til þess var engin heimild að lögum. Í orðunum felst að skila eigi skýrslu, þegar rannsókn lýkur. Vel má vera að í þeim felist einnig tilmæli um að saksóknarinn láti uppi álit um hvað hann telji að hafi sannast við rannsóknina. Ekkert er nema gott um það að segja. Ég hef aðeins bent á, að þetta er ekki annað en skoðun, sem menn geta verið sammála eða ósammála eftir að hafa lesið skýrsluna. Hvað ætli Valtýr Sigurðsson hefði sagt um ályktanir saksóknarans ef þær hefðu verið honum á móti skapi? Þá hefði hann með réttu getað sagt, að í þeim fælist aðeins skoðun - ekki dómur né nein önnur úrlausn, sem gildi hefur að lögum. Undir það hefði ég tekið.

Lögfull sönnun

Í grein sem ég skrifaði í Morgunblaðið fyrir nokkrum dögum birti ég nýjan lokakafla í skýrslu saksóknarans sem ég hafði samið sjálfur. Tilgangurinn var auðvitað að lýsa niðurstöðum rannsóknarinnar, eins og þær komu mér fyrir sjónir. Eftir að hafa tekið fram, að ég telji gerð leirmyndarinnar frægu hafa verið mistök, eins og reyndar þeir sem létu gera hana hafa sjálfir viðurkennt opinberlega, segi ég svo í grein minni: "Ekki verður þó talið að við rannsóknina hafi sannast lögfullri sönnun, að fyrir rannsóknaraðilum hafi vakað að láta leirmyndina líkjast Magnúsi Leópoldssyni." Svo er að sjá, sem Valtýr telji einhvers konar dylgjur um lögbrot felast í þessu orðalagi. Það er ekki rétt. Þetta er algerlega hlutlæg staðhæfing Valtý og félögum hans í hag. Því fer víðs fjarri, að þetta orðalag líkist eitthvað orðalagi í forsendum dóma eða annarra opinberra ályktana, sem gefa í skyn að saklaus eða sýknaður maður sé sekur, þrátt fyrir niðurstöðuna. Ég tel einmitt að í slíkum tilfellum eigi sá sem um fjallar að segja með einföldum hætti, að ekki hafi í máli verið færð fram lögfull sönnun um sekt, án þess að skreyta það með orðalagi í þá veru að verulegar líkur hafi komið fram um sekt en þrátt fyrir þær verði ekki hjá því komist að sýkna. Slíkt orðalag þekkist vel úr forsendum dóma. Það hef ég gagnrýnt. Það er ánægjulegt, að sjá Valtý dómara taka undir það. Ég vona, að hann sé líka sammála mér um, að ekki eigi að sakfella menn í refsimálum nema lögfull sönnun hafi verið færð fram fyrir sekt þeirra.

Reiður héraðsdómari

Valtýr Sigurðsson héraðsdómari er reiður. Reiði hans í þessu máli beinist að mér. Ég hef aðeins reynt að sinna verki sem ég tók að mér. Þjóðin hefur fylgst með þessu af því hún hefur á því áhuga. Ríkir almannahagsmunir mæltu með rannsókninni. Þess vegna er fjallað um málið í fjölmiðlum. Fyrir því virðist Valtýr vera afar viðkvæmur, hverju sem þar er um að kenna. Í bræði sinni sakar hann mig um vankunnáttu í lögfræði og segir mig fara offari. Þessi stóryrði snerta mig ekki mikið. Hann segir mig líka vera lýðskrumara. Það er líklega frekar óheppilegt fyrir hann að hafa í þessu samhengi valið dæmið um málsvörn mína á opinberum vettvangi fyrir sýknaðan mann í svonefndu prófessorsmáli. Lýðskrumari er orð, sem er notað um þann sem talar á þann hátt sem almenningur vill heyra. Kannski hann telji mig hafa átt slíkt erindi í því máli?

Reiði er ekki góður ferðafélagi í umræðum um málefni. Raunar helgast reiði oftast af vanmætti. Sá sem þekkir ekki fullnægjandi málefnalegar röksemdir fyrir málstað sínum verður stundum reiður. Líka sá sem hefur unnið málstað sínum tjón með mistökum, sem hann getur ekki bætt úr. Ég vona Valtýs vegna að hann nái að vinna bug á reiði sinni og verði farsæll í störfum sínum sem héraðsdómari, svo sem hann hefur einatt verið í fortíðinni.