Viðhorf íbúa og fulltrúa þeirra lykilatriði

ÞAÐ er raunhæfur möguleiki að sveitarfélög í landinu verði 50 talsins, en þau eru nú 104 alls, og að það takist með frjálsum sameiningum. Þetta er álit Grétars Þórs Eyþórssonar, forstöðumanns Rannsóknastofnunar Háskólans á Akureyri, en hann hélt nýlega erindi á Félagsvísindatorgi sem nefndist: 50 sveitarfélög á Íslandi. Tálsýn eða raunhæfur möguleiki?

Hann segir lítinn vanda að fækka sveitarfélögum með lögum, en heldur snúnara að fá menn til slíkra verka af fúsum og frjálsum vilja. "Viðhorf íbúanna og sveitarstjórnarmanna er lykilatriði í að það takist að fækka sveitarfélögum," segir Grétar Þór. Vilji fólksins og hugur þess skipti miklu máli og fulltrúar þeirra í sveitarstjórn geti haft mótandi áhrif á þessi viðhorf, þannig að viðhorf kjörinna fulltrúa skipti því ekki síður máli. Grétar Þór benti á að nokkur atriði stýrðu viðhorfum fólks fremur en önnur, en þar mætti nefna fjárhag sveitarfélaganna og stærð þeirra auk þess sem menn veltu mjög fyrir sér hver staða eigin sveitarfélags yrði eftir sameiningu við annað. "Fólk horfir mjög til þess hvar stjórnsýsla í nýju sameinuðu sveitarfélagi verður, því vitanlega er ekki hægt að hafa hana alls staðar." Grétar Þór nefndi því að væntingar um stöðu eigin sveitarfélags væru þungar á metum, en þeim mun meiri möguleika sem tiltekið sveitarfélag hefði á að vera í kjarnahlutverki þeim mun jákvæðari væri afstaða manna til sameiningar. Aftur á móti væru þeir neikvæðari sem teldu sitt sveitarfélag ekki hafa möguleika á áhrifum. "Menn upplifa þá missi valds, fjarlægðin við stjórnsýsluna verður meiri en áður og fólki finnst staða sveitarfélagsins veikjast."

Grétar Þór sagði staðsetningu stjórnsýslu nýs sveitarfélags ávallt viðkvæmt mál, einkum og sér í lagi þar sem sveitarfélög af áþekkri stærð væru að sameinast. Hann sagði að ef til sameiningar kæmi t.d. í Eyjafirði, Þingeyjarsýslum eða Húnavatnssýslum, þar sem hefð væri fyrir sterkri stjórnsýslu á Akureyri, Húsavík og Blönduósi, yrðu þessir stóru kjarnar að taka tillit til þeirrar stjórnskipunarhefðar sem ríkt hefði í smærri sveitarfélögunum og að bæta þeim upp þann lýðræðishalla sem hlytist af sameiningunni. Þar væru íbúar vanir því frá fyrri tíð að hafa stjórnsýsluna innan seilingar. "En íbúar minni sveitarfélaganna verða einnig að gera sér grein fyrir því að þótt þeir taki á sig ákveðinn lýðræðishalla geta þeir engu að síður haft ávinning af sameiningunni. Ávinningurinn getur jafnvel orðið meiri en fórnin sem felst í því að fulltrúum þeirra fækki. Fulltrúar þeirri geta þannig, þótt þeir séu færri en áður, átt þátt í að taka ákvarðanir um fleiri og stærri mál."

Hann sagði brýnt að leysa vanda smærri sveitarfélaga, þarna væri um að ræða landsbyggðarvanda og því væri sameining sveitarfélaga eitt stærsta byggðamálið sem menn fengjust við nú. "Menn verða að staldra við og skoða t.d. getu þessara smáu sveitarfélaga til að bjóða íbúum sínum upp á þá þjónustu sem þeir kjósa," sagði hann og benti á að sum hver leystu málin þegar með samvinnuverkefnum.

Fram kom að 52% sveitarfélaga væru með 500 íbúa eða færri. Meðalstærð sveitarfélaga á Íslandi er 2.788 íbúar, en að Reykjavík frátalinni eru þeir 1.747 talsins. Ef sveitarfélögum fækkaði í 50 nú yrðu að meðaltali 3.600 íbúar í hverju sveitarfélagi sé höfuðborgin ekki meðtalin. Nefndi Grétar Þór í þessu samhengi að fyrir 40 árum hefðu Svíar samþykkt að fækka sínum sveitarfélögum úr 800 í tæplega 300, en á þeim tíma var það mat manna að lágmarksstærð sveitarfélags vegna rekstrar grunnskóla væri 5-7000 manns og 6-8000 manns fyrir rekstur félagsþjónustu. "Með þessi viðmið í huga værum við ekki að taka upp neitt stórborgarkerfi þótt við fækkuðum sveitarfélögum í 50. Að mínu mati er það nauðsynlegt skref inn í nútímann og þær kröfur sem við gerum," sagði Grétar Þór.