Tilkynnt verður á morgun hver hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs í ár. Soffía Auður Birgisdóttir kynnir tilnefningar Færeyinga, Grænlendinga, Sama og Dana.

Nú í ár leggja allar "smáþjóðirnar" svokölluðu fram verk í samkeppnina um Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs en það er ekki árviss viðburður. Færeyingar, Grænlendingar og Samar hafa þó rétt til þess að leggja fram eitt verk á hverju ári til keppninnar, ólíkt hinum stærri þjóðum, Svíum, Dönum, Norðmönnum, Finnum og Íslendingum, sem mega tilnefna tvö verk í hvert sinn. Smáþjóðirnar fengu réttinn til þátttöku árið 1985 en á þessum tveimur áratugum hafa Færeyingar sleppt þátttöku þrisvar sinnum, Grænlendingar átta sinnum og Samar tíu sinnum. Skýringin á því að hinar vest-norrænu smáþjóðir nýta sér ekki alltaf réttinn til þátttöku liggur að sjálfsögðu í smæðinni; í takmarkaðri útgáfu á bókmenntum frumsömdum á móðurmáli þjóðanna þriggja. Þegar litið er til þeirra verka sem lögð hafa verið fram til samkeppnnnar af hálfu þessara þjóða kemur í ljós að ljóðabækur hafa vinninginn hvað fjölda snertir. Sérstaklega virðist hin ljóðræna taug sterk hjá Færeyingum og Sömum, en hjá Grænlendingum er skiptingin jöfn á milli sagna og ljóðabóka. En í ár eru það eingöngu ljóðabækur sem þessar þrjár þjóðir leggja fram og Íslendingar - sem allt eins mætti kalla vest-norræna "smáþjóð" - leggja fram eina ljóðabók (Hvar sem ég verð eftir Ingibjörgu Haraldsdóttur) og eina ljóðræna skáldsögu (Ýmislegt um risafurur og tímann eftir Jón Kalman Stefánsson).

Náttúran í formi orða

"Á ýmsum tímabilum ævi minnar hef ég gert tilraunir með það það hvort hægt sé að umbreyta náttúrunni í orð og á þann hátt að formgera hana með orðum líkt og með ljósmyndun." Þannig kemst myndlistarmaðurinn og rithöfundurinn Kristian Olsen aaju (f. 1942) að orði í upphafi bókar sinnar Land orðanna sem er framlag Grænlendinga til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs að þessu sinni. Kristian lýsir tilraunum sínum til þess að fanga náttúruna í form ljósmynda - fyrst svart-hvítra, síðan litmynda - og óánægju sinni með útkomuna. Hann segir síðan frá því að þegar hann las gamlar veðurlýsingar Aqqaluks, ritstjóra Grænlandspóstsins, hafi hann skynjað hvernig hægt er að lýsa náttúrunni í orðum; tilgerðarlaust, eins og hún kemur fyrir, án þess að reyna að grafast fyrir um orsakir eða skýringar. Þessi inngangur, sem kallast "Orð hins liðna", er jafnframt fyrsti hluti af þremur hlutum sem bókin samanstendur af. Í hinum tveimur hlutunum, sem kallast "Vinnustofa náttúrunnar" og "Smá orð-myndir", leitast ljóðmælandinn við að orðgera náttúruna á eins hlutlægan máta og honum er mögulegt. Í Vinnustofu náttúrunnar (Naturatelier) bera ljóðin enga titla en hafa dagsetningu og tímasetningu að yfirskrift. En þótt náttúrunni sé lýst hlutlægt fléttar ljóðmælandinn lýsingarnar saman við eigin tilfinningar, hugleiðingar og vísanir í ýmsar áttir (gjarnan í myndlist) sem lyfta ljóðmálinu upp yfir það hversdagslega. Í hinum smáu orðmyndum sem fylla síðasta kaflann eru ekki heldur neinar fyrirsagnir á ljóðunum og dagsetningum er sleppt, en ljóðin eru "undirrituð" með tímasetningu. Af þeim má sjá að náttúru(orð)myndirnar eru allar dregnar upp um miðbik dagsins, þegar sólin er hæst á lofti og náttúran nýtur sín best. Það fer vel á því að lýsa ljóðum Kristians Olsen aaju sem óði til náttúrunnar, hann hyllir náttúruna í ljóðum sínum, leitast við að magna henni líf í orðum með einfaldleikann sem sitt helsta viðmið. Þess má geta að Land orðanna er gefin er út í tvítyngdri útgáfu, á grænlensku og dönsku. Titill hennar á þeim málum er Oqaatsit Nunaat / Ordenes Land. Og það er í sjálfu sér listræn upplifun að lesa ljóðin á grænlensku (þótt maður skilji ekki orðin), svo fallegt er þetta tungumál á prenti og lesandinn stenst jafnvel ekki freistinguna að reyna að lesa upphátt: "Seqinnertuaannarpoq. / Piffissaq maannakkorpiaq qanganngortittuarpaa. / Aamma qalipaasivimma..."

Að byggja brýr milli manna...

Höfundurinn sem tilnefndur er til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs af hálfu Færeyinga er þeim heiðri ekki ókunnur því hann hefur verið tilnefndur þrisvar sinnum áður og einnig má nefna að árið 2002 hlaut hann norrænu leikskáldaverðlaunin. Þetta er rithöfundurinn Jóanes Nielsen (f. 1953) sem er nokkurt ólíkindatól og afar skemmtilegt skáld. Jóanes skrifar innan allra bókmenntagreina en hefur þó lagt mesta rækt við ljóðagerðina, "í ljóðmálinu getur maður flogið hæst", var haft eftir honum í blaðaviðtali. En þótt hann vilji fljúga hátt er það yfirlýstur tilgangur hans að tengja ljóðlistina við "lífið á grunnplaninu" og Jóanes er baráttuglaður og stéttvís þjóðernissinni. Hann trúir á færeyska fósturjörð og færeyska alþýðu en valdsmenn og "fræðingar" fá gjarnan á baukinn í ljóðum hans. En ljóðlist Jóanesar á sér líka fleiri víddir; hann yrkir um ástina, náttúruna og tungumálið, um lífið og dauðann, eilífðina og guð, svo fátt eitt sé nefnt. Fyrstu ljóðabækur Jóanesar Nielsen einkenndust af kröftugum pólitískum boðskap en þær síðari eru tilvistarlegri og ljóðrænni. Ljóðabók Jóanesar sem lögð er fram að þessu sinni heitir Brúgvar av svongum orðum (Brýr úr svöngum orðum) og er sjöunda ljóðabók hans. Í titlinum má sjá fólgna löngun skáldsins til að byggja brú á milli hugsana sinna og lesenda; með sínum svöngu orðum vonast hann til að ná til lífsins á grunnplaninu. Það ætti að reynast honum auðvelt því ljóðin eru skemmtileg aflestrar og hinn kröftugi stíll hans, þar sem hið persónulega blandast sífellt hinu pólitíska og skilin á milli hins "háa" og "lága" eru óljós, getur varla annað en hrifið lesandann.

Segja má að samíska skáldkonan Inger-Mari Aikio-Arianaick (f. 1961) þrái einnig að byggja brýr í sínum skáldskap. Samar tilnefna ljóðbók hennar Máilmmis dása eða Úr heiminum og hingað, eins og það útleggst á íslensku. Hér er um ljóðabálk að ræða þar sem sögð er saga af stefnumóti tveggja ólíkra heima og af hjónabandi samískrar konu og karlmanns sem er af afrísku og indversku bergi brotinn. Einnig er ort um meðgöngu og fæðingu fyrsta barns þeirra og ekkert dregið undan í tilfinningasveiflum sem því tengjast. Ljóð Inger-Mari eru afar persónuleg og einlæg, hún hlífir engum - allra síst sjálfri sér - í nærgöngulli greiningu á ástinni milli tveggja ólíkra manneskja, á ástinni á barninu, á erfiðleikunum sem mæta móður í umönnun fyrsta barnsins og þeim erfiðleikum sem felast í að takast á við fordóma gegn hinu framandi, gegn útlendingnum. "Nú fyrst skil ég / mótþróann / hjá Finnum og Norðmönnum / gegn öllu samísku," segir í einu ljóðanna þegar hinn kvenkyns ljóðmælandi hefur dvalið um stund í framandi landi unnusta síns þar sem allt kemur henni ókunnuglega fyrir sjónir: landslagið og lyktin, siðir og venjur, og síðast en ekki síst maturinn. Ljóðabálkur Inger-Mari er byggður á hennar eigin reynslu og á bókarkápu má sjá brúðkaupsmynd af henni og eiginmanni hennar (sem er frá Máritíus) sem og tvær myndir af syni þeirra. Á annarri er drengurinn kappklæddur að leik í snjó í Samalandi (Sapmi) en á hinni er hann fáklæddur á sólríkri strönd Paradísareyjar föður síns. Í þessum persónulega ljóðabálki sýnir skáldkonan hvernig ástin og þolinmæðin yfirvinnur fordóma og andúð gegn hinu óþekkta - og í bókarlok stendur hún upprétt og stolt yfir fjölskyldu sinni. Úr heiminum og hingað er fjórða ljóðabók Inger-Mari Aikio-Arianaick og hún er fimmta konan sem Samar tilnefna til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs. Með því hafa þeir skapað sér þá sérstöðu að vera eina þjóðin sem tilnefnt hefur fleiri kvenhöfunda en karlhöfunda til verðlaunanna.

...og brjóta þær niður

Ef segja má að þau Jóanes Nielsen og Inger Mari Aikio-Arianaick leitist við að brúa bilið á milli manna í verkum sínum má halda því fram að í skáldsögu Vibeke Grønfeldt (f. 1947) Det nye sé dregin upp hrollvekjandi mynd af því hvernig fjölmiðlarnir geta valdið því að mannleg tengsl rofna. Í skáldsögunni, sem á íslensku mætti kalla Nýjasta nýtt, kynnumst við hinni miðaldra Lis sem er fjölmiðlafíkill fram í fingurgóma. Öll hennar tilvera snýst um að fylgjast með fréttum; hún les blöðin, hlustar á útvarpið, horfir á sjónvarpið og vafrar um veraldarvefinn. En þetta gerir hún ekki af og til, eins og við flest, heldur stöðugt frá morgni til kvölds, og svo niðursokkin er hún í nýjustu fréttir að hún hefur engan tíma fyrir fjölskyldu eða vini og er satt að segja pirruð yfir þeirri truflun sem aðrir valda á fjölmiðlaathygli hennar. Svona sögu væri kannski nærtækast að segja í formi háðsádeilu, satríu, en það gerir Vibeke Grønfeldt ekki. Þvert á móti dregur hún upp raunsæja og skilningsríka mynd af manneskju sem hefur tapað sér í veröld fjölmiðlanna og misst sjónar á sinni eigin veröld. Lis trúir því að raunveruleikinn geti ekki á nokkurn hátt keppt við það sem fjölmiðlarnir hafa upp á að bjóða. Og hún lifir sig fullkomlega inn í heim fjölmiðlanna, hún dáist að fræga og fallega fólkinu og hún þjáist með fórnarlömbum náttúruhamfara og glæpa um víða veröld. En hún er sinnulaus varðandi sína nánustu og tekur varla eftir því að dóttir hennar er á hraðleið í glötun, andlát náins vinar virðist ekki snerta hana að ráði, hún flæmir alla frá sér. Nema æskuvinkonuna Margréti sem neitar að sleppa af henni hendinni. Frásögnin er öll í fyrstu persónu, Lis segir sjálf frá og lesandinn sogast tilneyddur inn í veröld fjölmiðlanna með henni um leið og hann skynjar - það sem hún skynjar ekki sjálf - ömurleika þeirrar gervitilveru sem hefur gleypt hana. Þessi 500 blaðsíðna skáldsaga Vibeke Grønfeldt er svo sannarlega áhrifarík greining á mögulegum fylgikvillum nútímafjölmiðlunar, hrollvekjandi áminning til lesanda um að gleyma ekki að rækta persónuleg tengsl og njóta hinnar raunverulegu tilveru.

Auk Vibeke Grønfeldt tilnefna Danir ljóðskáldið Peter Nielsen (f. 1948) fyrir ljóðabókina Livet foreslår. Þessir tveir dönsku höfundar tilheyra sömu kynslóð en virðast að öðru leyti eiga fátt sameiginlegt. Nærtækara væri kannski að tengja Peter Nielsen við hinn grænlenska Kristian Olsen aaju, því líkt og Kristian lýsir Peter sjálfum sér sem náttúruskáldi og líkt og hann segist Peter leita einfaldleikans í ljóðtjáningu sinni. Engu að síður eru ljóð þessara tveggja höfunda afar ólík - og samanburðurinn kannski út í hött. Ljóð Peters Nielsens eru í senn frásagnarkenndari og heimspekilegri en ljóð hins grænlenska skáldbróður hans. Á íslensku mætti kannski kalla ljóðabók Peters Nielsens Lífið leggur til og eftir sjö mislöng ljóð á fyrstu 17 blaðsíðum tekur við heljarinnar langur bálkur sem varir til bókarloka og spannar 80 síður. Bálkurinn kallast "En unfornuftig glæde" sem kannski mætti þýða sem "Hin kjánalega gleði" og í stuttu máli má segja að þar leggi ljóðmælandinn af stað í gönguferð út í náttúruna og hefji langt samtal við sjálfan sig um það sem fyrir augu ber og það sem flýgur um hugann. Form þessa langa ljóðs er því ferðalag, bæði í eiginlegri og óeiginlegri merkingu, og ljóðmælandinn veltir fyrir sér hvað það er sem lífið býður upp á, hvað lífið leggur til. Og ef hægt er að tala um niðurstöðu þá er hún sú að lífið leggi okkur til hin ýmsu tilvistarlegu tilbrigði (variationer) og litbrigði (pigmenter) náttúrunnar. Það er okkar að njóta og skapa okkar eigið líf og okkar eigin fagurfræði: "[...] hið fagurfræðilega býr í okkur sjálfum og er ekki / sniðug sjálfvirkni; það er sjálfið / sem verður að segja af eða á, taka skref fyrir skref / og veita sjálfu sér fyllingu." Kannski mætast þau Peter Nielsen og Vibeke Grønfeldt í þessari hugsun; að manneskjan verði að skapa sig og sín viðmið sjálf en ekki láta matast af (að því er virðist) sjálfvirkum utanaðkomandi öflum eins og til að mynda fjölmiðlum. Hvað um það þá þykja þau bæði tvö með fremstu höfundum sinnar kynslóðar í dönskum samtímabókmenntum.

Á morgun mun Dagný Kristjánsdóttir skrifa um tilnefningar Norðmanna, Svía og Finna til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs.