ÞAÐ VERÐUR BRÁÐUM FARIÐ AÐ TALA UM BLÁA GULLIÐ

Verkið Archive - endangered waters sem Rúrí sýnir á Feneyja Biennalnum 2003 er í beinu framhaldi af fyrri verkum hennar. Verkið er gagnvirk fjöltækni - innsetning, óður til náttúrunnar og hugleiðing um gildi hennar í nútímanum. Það er eins konar gagnabanki um fossa sem Rúrí hefur ljósmyndað á hálendi Íslands og sem eru í stórkostlega ósnortinni náttúru. Hún sameinar hér eindregna afstöðu sína til umhverfismála, skrásetningarþörfina, tilfinningaríka nálgun við efniviðinn, höfuðskepnuna vatnið og tímann. Verkið samanstendur af 52 stórum ljósmyndum á filmu, sem er komið fyrir á milli tveggja glerja í rennibrautum og er þeim rennt inn í breiðan stálgrindarstrúktúr, eins konar hirslu eða vél sem minnir jafnvel á gríðarstórt vatnsbúr. Myndirnar eru merktar skipulega og hverri mynd fylgja upplýsingar í myndformi á einum vegg salarins. Þegar mynd er dregin út fer sérstakt hljóðkerfi í gang sem spilar nið fossins, skrifar Laufey Helgadóttir listfræðingur í sýningarskrá sem fylgdi sýningu Rúríar á Feneyjabíennalnum á síðasta ári.

Verkið vakti gríðarlega athygli sýningargesta - og er ekki á leiðinni heim í bráð. Archive - endangered waters er sýnt í Museum Het Domein í Sittard í Hollandi um þessar mundir, fer síðan til Parísar og beðið hefur verið um það til fjölmargra annarra landa.

Það er óhætt að segja að verkið hafi gleypt upp líf Rúríar frá því að hún byrjaði á því, eða eins og hún segir sjálf: "Ég helgaði mig alfarið þessu verki frá ársbyrjun 2002, allt annað varð að víkja, og það er ekki allt búið enn."

Drynjandi fossar

Það var eins og þú hefðir horfið af yfirborði jarðar.

"Já, það er nú gjarnan svo að fólk heldur að maður sé horfinn af sjónarsviðinu þegar maður leggst í vinnutarnir. En, sem sagt, í ársbyrjun 2002 hóf ég undirbúningsvinnu að þessu verki sem ég sýndi á Biennalnum árið 2003. Ég var allt sumarið uppi á hálendi að mynda fossa, vegna þess að ég vildi vinna áfram með það þema sem ég hef unnið með undanfarin ár, íslenska fossa. Og þar sem ekki er hægt að mynda vatnsflauminn í fossum á Íslandi að vetrarlagi, "fókuseraði" ég á að klára myndatökurnar um sumarið. Síðan hélt vinnan áfram allan veturinn."

Hvernig verk er þetta?

"Verkið byggist á sömu hugmynd og flest ef ekki öll fyrri verk mín, það er hugmyndafræðilegum gildum.

"Það má segja að þetta sé hugmyndafræðilegt listaverk ("conceptual") þar eð inntak þess, framtíð fossa og náttúru, er mjög veigamikið. Það mætti líka segja að þetta séu 52 risastórar slides-myndir af fossum, (hver þeirra er einn fermetri á stærð) sem hægt er að draga út. Í hvert sinn sem mynd er dregin út, fer hljóðkerfi í gang og það heyrist í viðkomandi fossi - og hver foss hefur sinn sérstaka hljóm, sína "rödd". Hægt er að draga út allt að fimm myndir í einu og þá hljóma fossarnir saman. Hljóðkerfið í verkinu er mjög vandað, þannig að fossdynurinn getur orðið gríðarlega magnaður. En margir fossanna í verkinu verða hljóðnaðir og horfnir eftir örfá ár.

Það er mjög misjafnt hvernig fólk skoðar verkið. Sumir draga út eina mynd og hlusta á fossniðinn vel og lengi, áður en þeir draga út þá næstu. Aðrir hafa gaman af því að hlusta á fossaföllin drynja fimm og fimm saman. En á sýningunni í Feneyjum var greinilegt verkið höfðar sterkt til barna, það er að segja barna á öllum aldri, því margir verða glaðir sem börn þegar þeir skoða verkið, en um leið djúpt snortnir.

Alls sóttu hátt í þrjú hundruð þúsund gestir Feneyja-biennalinn á síðasta ári og lætur nærri að allir hafi komið í íslenska skálann til þess að skoða verk Rúríar - en það hefur aldrei gerst áður. "Það var mjög gaman að verkinu skyldi vera tekið svona vel," segir hún og viðurkennir að ekki hafi heldur verið leiðinlegt að safna úrklippum frá netmiðlum og fagtímaritum sem fjallað hafa gríðarlega mikið um sýningu hennar. Rúrí hefur í fórum sínum tvær, stórar og þykkar möppur með úrklippum. Þegar hún er spurð hvernig gestir hafi brugðist við verkinu, segir hún það æði misjafnt. "Við vorum með gestabók, þar sem fólk tjáði sig. Þar er mikið af orðum sem enda á "issimo" eins og t.d. bellissimo, og margt jákvætt skrifað. En sumir hafa aðra skoðun, sem er hið besta mál. Ég yrði nokkuð skelfd ef svo væri ekki.

Hins vegar hefur umfjöllun verið mikið á þann veg að þetta hafi verið í hópi bestu verka sýningarinnar."

Kynningarmál skipta sköpum

Hvað áttu við með að "þið" hafið verið með gestabók?

"Jú, sjáðu til, ég er líka að tala um Laufeyju Helgadóttur listfræðing, sem var sýningarstjóri íslensku sýningarinnar." Hún hefur búið áratugum saman í París og hefur því ákaflega góða yfirsýn á hvernig skuli standa að sýningum á alþjóðlegum vettvangi, og það skipti sköpum. Hún vildi standa faglega að kynningarmálum og lagði mikið upp úr því að kynningarefni væri gott og því komið tímanlega til safnstjóra, tímarita, fjölmiðla og fagaðila sem þurfti að ná til áður en sýningin yrði opnuð.

Þarna höfum við Íslendingar yfirleitt flaskað þegar listin er annars vegar. Hvort sem um er að ræða leiksýningu, myndlistarsýningu eða bókakynningar, þá höfum við oftast flaskað á forkynningunni. Það er ekki nóg að setja upp sýningu án þess að gera grein fyrir henni, hversu góð sem verkin sjálf eru, heldur þarf líka að vekja athygli á henni á áhugaverðan hátt þannig að fólk taki eftir og vilji sjá hana. Það er svo mikið framboð í heiminum að fólk þarf stöðugt að velja hvað það vill sjá og heyra.

Í Feneyjum er þriggja daga opnun; fyrsta daginn er hin almenna fjölmiðlaopnun á öllu svæði Biennalsins, annan daginn eru opnanir í þjóðaskálunum og þriðja daginn er formleg aðalopnun Biennalsins. Í ár tóku yfir þrjú hundruð listamenn þátt í sýningunni og það segir sig sjálft að fjölmiðlar og safnstjórar urðu að velja og hafna. Þeir geta ekki grandskoðað mörghundruð listaverk á þessum tíma.

Kynningarátakið skilaði sér tvímælalaust vegna þess að tveimur dögum fyrir fjölmiðlaopnunina var farið að birtast fólk sem vildi fá að mynda og taka við okkur viðtöl - á meðan við vorum að setja upp verkið. Daginn sem fjölmiðlaopnunin var haldin var skálinn troðfullur nánast allan daginn eins og reyndar alla sýningardagana og höfum við enga tölu á þeim blaða- og sjónvarpsviðtölum sem við fórum í á þessum þremur opunardögum, enda hafa birst greinar um verkið í meira en 18 þjóðlöndum og þá er ég bara að tala um þær greinar sem við höfum komist yfir."

Ferskasti skálinn í orðsins fyllstu merkingu

Þáttur sýningarstjórans er mjög mikilvægur og það má sjálfsagt segja að hér hafi verið brotið blað í kynningarmálum varðandi þátttöku Íslendinga í Biennalnum, enda hafa komið fyrirspurnir um að fá þetta verk og önnur verk eftir mig á sýningar víða um heim. Archive - endangered waters er t.d. núna sýnt á einkasýningu í Het Domein safninu í Hollandi, fer síðan til Frakklands og kannski þaðan til Bretlands. Það hafa einnig borist umsóknir frá Lettlandi, Suður-Ameríku og Þýskalandi.

Ég held að svona vinna hljóti alltaf að skila sér til þjóðarbúsins. Því þegar fólk hrífst af listaverki verður það einnig forvitið um bakgrunn þess, ekki bara listamanninn sem skapaði það, heldur líka um menninguna, þjóðina og landið sem verkið er sprottið úr.

Það voru svo margir sem sögðu að þeir yrðu að sjá landið þar sem væru allir þessir fögru fossar.

Það dró ekki úr áhrifum verksins að í sumar var gríðarlegur hiti í Feneyjum. Fólki fannst fossarnir svalandi. Þetta er eitthvað sálrænt. Það var talað um það í einhverri umfjölluninni að þetta hefði verið ferskasti skálinn í orðsins fyllstu merkingu. Það fannst okkur fyndið, vegna þess að við vorum sjálf að kafna úr hita inni í skálanum.

Annað atriði sem greinilega spilar inn í það hve sterk áhrif verkið hafði á gestina er hve fólk í Evrópu á orðið lítinn aðgang að óspilltri náttúru.

En svona verk verður ekki til nema fyrir gott samstarf, ekki frekar en kvikmyndir. Ég naut mikillar og dyggilegrar aðstoðar frá fjölda fagmanna, og var innsti kjarninn um 10 manns; vélsmiðir, verkfræðingar og tölvufræðingar ásamt Þór Vigfússyni og Pétri Erni Friðrikssyni sem eru frábærir myndlistarmenn, miklir völundar og góðir í hugmyndafræðinni. Það eru forréttindi að fá að starfa með svona listamönnum - og einn af stóru kostunum við að búa og starfa á Íslandi. Þótt erfitt geti verið að reka sig héðan, þ.e. að hafa Ísland sem bækistöð en starfa á alþjóðlegum vettvangi, þá er mikill sveigjanleiki í samfélaginu. Erlendis eru menn e.t.v. meira að passa sinn sólóferil en að leggja öðrum lið. En þetta er ekkert sjálfgefið og mér finnst það heiður að fólk skuli vilja vinna með mér."

Á ferðalagi um heiminn

Rúrí segir óvíst hvenær verkið verði sýnt hér á landi. Á meðan áhugi sé fyrir því erlendis, telur hún mikilvægt að sinna þeim áhuga. "Það er ekki svo oft sem íslensk verk fá slík tækifæri. Það er dýrt að ferja þau til landsins og frá, þannig að ég ætla að bíða og sjá til hvernig gengur," segir hún.

Sem fyrr segir opnar Rúrí einkasýningu í París í haust á Archive - endangered waters. Sýningin opnar 3. september en daginn á undan opnar hún aðra einkasýningu á nýjum verkum. Þegar hún er spurð um þema þeirrar sýningar segist hún ennþá vera að vinna með fossa.

"Það finnst sumum erfitt að sjá myndrænu tenginguna í verkum mínum, þar til þeir fara að skoða innihaldið. Ég er alltaf að vinna með sama þemað, hugmyndafræðileg gildi, en mismunandi fleti á þeim. Mikilvægi vatnsins og fossanna einskorðast ekki við Ísland, þetta er miklu stærra mál en svo. Vatn verður mikilvægasta málefni framtíðar í hnattrænum skilningi. Það verður bráðum farið að tala um "bláa gullið". Sýningargestir bregðast við verkinu á svo margvíslegan hátt, á tilfinningalegum forsendum, formrænum forsendum, mekanískum forsendum, hugmyndafræðilegum forsendum, umhverfisforsendum, og jafnvel afþreyingarforsendum. Þar að auki var það eitt af vinsælustu verkunum meðal barnanna sem sóttu Biennalinn, ásamt verki Ólafs Elíassonar. Kannski erum við Íslendingar bara svona mikil börn; að minnsta kosti náttúrubörn, það er þá bara ágætt því það að varðveita barnið innra með sér viðheldur vissum huglægum hreinleika.

Einn stærsti ljóður á ráði okkar Íslendinga er sá að átta okkur ekki á því að það verður að umgangast náttúruna af varfærni til að spilla henni ekki, og á sama hátt, að vatnið er ekki óþrjótandi. Ef við spillum því með mengun og ágangi, þá hverfur það hvorutveggja. Þetta er auðlind sem við getum ekki bætt ef of langt er gengið. Eftir að hafa horft á viðbrögð fólks við þessu listaverki, er ég ekki í nokkrum vafa um að hin hreina og tæra náttúra landsins, og þar með vatnið, er mikilvægasta auðlind okkar Íslendinga."

Vantar meira fjármagn til menningar

Auk sýninganna í París opnar Rúrí einnig sýningu í Tókýó í haust og verk eftir hana eru síðar á leiðinni á sýningu í Arabísku furstadæmunum. Þegar hún er spurð hvort árangur hennar á Tvíæringnum í Feneyjum sé ekki upphaf að miklu ævintýri fyrir hana, segir hún:

"Ég er afskaplega glöð yfir viðbrögðunum - en ég vona að þetta skili sér ekki síður til annarra íslenskra listamanna. Hér er þónokkuð af frábærum listamönnum en það þarf meira fjármagn til þess að styðja við þá. Menn þurfa að eiga þess kost að takast á við ögrandi og verðug verkefni til að ná að þroskast. Slík verkefni hafa verið af skornum skammti hér á landi og hefur það haldið aftur af eðlilegri þróun. Sumir hafa því fundið sig tilneydda að leita til annarra landa, en það gengur ekki að ungir listamenn flytji burtu af landinu til þess að geta lifað af list sinni, verði eins konar hugmyndafræðilegir flóttamenn.

Til að breyta þessu þarf þrennt; skilning, áhuga og fjármagn. Með skynsamlegri áherslubreytingu í þjóðfélaginu væri hægt að ná miklum árangri. Ef við förum að meta menninguna meira, og styðja við hana á skipulegri hátt en verið hefur munu skapast mikil verðmæti. Fyrst og fremst er ég að tala um menningarverðmæti sem eru ómissandi hverri þjóð. Menningarverðmæti eru jú ekki bara eitthvað sem er geymt á Árnasafni, Þjóðminjasafninu og listasöfnum. Menning er lifandi, hún vex og þróast.Við megum ekki gleyma því að án menningar er engin þjóð - þá er bara um að ræða hóp fólks. - En jafnframt munu þannig skapast fjárhagsleg verðmæti, og velta þjóðarbúsins mun aukast því í heilbrigðu samfélagi er list atvinnuskapandi.

Nokkur fyrirtæki hafa nýverið sýnt áhuga á því að taka þátt í þessari grein samfélagsins og hafa veitt fjármagni inn í listalífið, til dæmis veitti Menningarsjóður Íslandsbanka styrk til Archive - endangered waters. Þessi þátttaka er gífurlega mikilvægt skref í rétta átt - og er vonandi merki um það sem koma skal.

Við Íslendingar megum ekki sofna á verðinum því þótt við sjáum ekki verðmætin í okkar eigin listamönnum og menningu, höldum að okkur höndum og veitum ekki fjármagni til listsköpunar, þá mun myndlistin halda áfram að þróast erlendis. Við verðum bara ekki með í þeirri þróun, og hvern ætlum við þá að senda á Biennalinn í framtíðinni? Menn verða að átta sig á því að þáttaka í Biennalnum jafngildir þáttöku í Ólympíuleikunum á sviði íþrótta. Fólk lendir í mjög stífum samanburði og við fáum enga samúð út á það að vera lítil þjóð. Þarna eru það bara gæðin sem gilda."