STÖNGIN ÚT

Það var vægast sagt vandræðalegt að fylgjast með ágætum útvarpsstjóra, Markúsi Erni Antonssyni, halda því fram í Kastljósi í vikunni að Ríkisútvarpið/Sjónvarp sé ekki á nokkurn hátt að bregðast skyldu sinni sem einn af máttarstólpum íslenskrar menningar. Útvarpsstjóri getur með nokkrum rétti varið góðan málstað þar sem í hlut á menningarleg dagskrárgerð Rásar 1, fréttaskýringarefni útvarps og frumkvöðlastarf Rásar 2 við að kynna, miðla og varðveita nýgilda tónlist. Þegar hins vegar kemur að hlut Sjónvarpsins - sterkasta og mikilvægasta miðils landsins - varð þessum rabbhöfundi ósjálfrátt hugsað til keisarans og nýju fatanna.

Eitt mikilvægasta hlutverk ríkisrekins Sjónvarps er að safna heimildum um samtímann eins og hann er á hverjum tíma. Næst í röðinni kemur að hvetja til lýðræðislegrar umræðu með því að vera gagnrýnið og kryfjandi á þau málefni, sem ber hæst hverju sinni - leiða áhorfendur inn á nýjar og áður óþekktar brautir. Metnaður stjórnenda svo kraftmikils miðils hlýtur jafnframt að standa til þess að hann verði uppvaxtarstöð fyrir hæfileikafólk í framleiðslu, dagskrárgerð, listum, blaðamennsku og jafnvel fræðimennsku.

Hvað verður til í gagnasafninu árið 2024 þegar við viljum skoða svipmynd af íslenskri menningu eins og hún var árið 2004? Gætum við til dæmis fengið sæmilega heildstæða mynd af menningarlegum frumkröftum eins og Smekkleysu, Sigur Rós eða Björk - myndum við í gegnum heimildaöflun Sjónvarpsins geta séð hvernig íslensk myndlist var í upphafi 21. aldar, hvernig Listahátíð í Reykjavík eða borgarhátíðir fóru fram, hvaða hönnun fólk var að sýsla við, hvers konar mannlífsflóra fannst í byggðum landsins? Ég leyfi mér jafnvel að efast um að Sjónvarpið hafi fest Sinfóníuhljómsveit Íslands almennilega á filmu nema á einstaka hátíðartónleikum, sem segja okkur afar lítið um fólkið og framtíðarsýn þessa óskabarns þjóðarinnar, sem RÚV tekur meira að segja þátt í að reka.

Við hefðum ef til vill dágott úrval fólks í viðtalsþáttum, sem væri að segja okkur frá því hvað hefur átt sér stað, muni eða ætti að gerast; hafsjór af talandi höfuðum í myndveri sem skiptast á skoðunum, segja okkur fréttir eða laufléttar skemmtisögur á laugardagskvöldum. Allt harla gott til afþreyingar en þunnur þrettándi í dýpri skilningi. Miðað við núverandi dagskrárstefnu er Spaugstofan sá spegill sem við helst getum horft í eftir 20 ár. Ég ætla ekki að rekja þessi dæmi lengra.

Það sem er þó hvað ergilegast í þessu máli er að enn og aftur virðast menn reyna að draga gagnrýni á meint menningarleysi Sjónvarpsins niður á gamalkunnugt plan. Þetta er gert með því að stilla upp menningunni gegn íþróttum; hinum hatrömmu andstæðingum og keppinautum um dagskrárkrónurnar dýrmætu. Með því að fá menningarliðið til segja að of vel sé gert við íþróttaliðið - er auðvelt að úthrópa það fyrrnefnda sem kverúlanta og anti-sportista um leið og veifað er áhorfstölum, kostunartölum, vottorði frá SÁÁ, Tóbaksvarnarnefnd, Barnaheill og Guð veit hvaða tölfræði um forvarnargildi, mannræktargildi, að ég segi ekki trúarlegt gildi - íþrótta.

En hefur menningarliðið eitthvað til síns máls þegar það kvartar undan ójafnri stöðu gagnvart íþróttaliðinu?

Lítum á forgangsröðunina eins og hún birtist áhorfendum í Sjónvarpi allra landsmanna. Útsendingar frá Evrópumóti í fótbolta er þjóðarviðburður. Sáluhjálparatriði fyrir íslenska menningu eru einnig sumar- og vetrar-ólympíuleikar, heimsmeistarakeppni, undanúrslit, riðlakeppni, smáþjóðakeppni, Formúla 1, NBA, enski bikarinn, þýski bikarinn, sá ítalski, spánski, Mörk vikunnar, Mjólkurbikar, Mysubikar, bara einhver BIKAR... Rabbhöfundur hefur í gegnum árin átt í nokkrum fjörlegum rökræðum við forsvarsmenn íþróttadeildar Sjónvarpsins og stuðningsmenn þeirra - og þekkir því röksemdir þeirra herbúða harla vel.

Og þetta er eflaust allt saman rétt.

Menn snúa sig á fæti og hendi, þjálfarar eru reknir og endurráðnir, liðsmenn handteknir fyrir kynferðislegt ofbeldi, lið eru keypt og seld. Íþróttir eru einfaldar. Menn keppa að settu marki, bera sig saman við þá bestu, úrslitin liggja fyrir.

Hvernig getur menningin keppt við svo safaríkt fréttaefni? Staðreyndin er sú að fréttamenn elska tvennt: átök og tölur. Góð frétt þarf helst að innibera hvort tveggja.

Hér tapar menningin svo sannarlega hverjum einasta kappleik sem háður er um mínúturnar í fréttatímanum - og ekki nema von. Sjáið fyrir ykkur að íþróttafréttamaðurinn í lok kvöldfrétta sem á hverju kvöldi segir 4-5 íþróttafréttir - umbreytist í menningarfréttamanninn. Þá gætu kynningarnar verið einhvern veginn svona: ,,Ljóðabók Ingibjargar Haraldsdóttur inniheldur 30 ljóð. Útgáfustjóranum var skipt út í miðri bók, en henni tókst þó að ljúka bókinni á mettíma og vinna bókmenntaverðlaunin í ár." - eða - ,,Ólafur Elíasson er í óða önn við að undirbúa stærstu sýningu sem hann hefur haldið til þessa. Hún krefst meira rafmagns en nokkur önnur sýning og mun því eflaust slá öll aðsóknarmet."

Það er rétt að geta þess sem vel er gert: Mósaík er vel unninn og metnaðarfullur þáttur - en einn og sér nær hann ekki að vera aflausnari Sjónvarpsins í menningarmálum. Í brennidepli og Pressukvöld standa ágætlega fyrir sínu. Kastljósfólk er flest afburðafínt sjónvarpsfólk. En hvar eru heimildarþættirnir um stóru tíðindin í okkar samtíma, leikna efnið og stuttmyndirnar, framleiddu menningarþættirnir sem bjóða upp á meira en að viðmælandi mæti með kassagítar í föstudagsþáttinn, hvar er spegillinn á samtímann? Á vel þekktu líkingamáli vina minna á íþróttadeildinni - þá hefur þetta verið hikandi sókn, klaufaleg fyrirgjöf og stöngin út.

Menning er ekki alltaf fréttnæm - frekar en íþróttirnar - og þegar síðasta frétt og sýning undir kreditlista kvöldfrétta er að verða einn sterkasti vettvangur lifandi heimildavinnslu um íslenska menningu - þá er fokið í flest skjól. Það er ekkert annað en vísir á einhvers konar helför menningarlegrar varðveislu og miðlunar í þessum sterkasta miðli landsins.

Hér er kallað eftir nýrri hugsun og dirfsku. RÚV hefur um allt of langt skeið verið eins og villuráfandi munaðarleysingi sem hvergi á raunverulegt skjól. Það skortir pólitískt þor til að taka á málum; setja allt undir og móta skýra framtíðarstefnu fyrir þennan riðandi máttarstólpa íslenskrar menningar.