Hver var ástæðan fyrir kalda stríðinu, hver er munurinn á orðatiltæki og málshætti og af hverju skelfur maður af kulda? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á slóðinni www.visindavefur.hi.is.

Hversu geðveikur var Jón Magnússon sem ritaði Píslarsöguna ?

SVAR: Jón Magnússon ritaði píslarsögu sína 1658-59, þá tæplega fimmtugur. Þar greinir hann frá hremmingum þeim sem hann hafði orðið fyrir til líkama og sálar og rekur til galdramanna sveitunga sinna. Þetta var á þeim tíma sem svonefnt galdrafár grúfði yfir Evrópu og teygði anga sína til Íslands, einkum Vestfjarða. Munu Íslendingar samt hafa verið heldur minni ákafamenn á þessu sviði en margar nágrannaþjóðanna. Erfitt er að átta sig á hve mikil ítök galdratrú átti í öllum almenningi á þessum tíma. Ásakanir um galdra hafa væntanlega stundum ráðist af átökum um gögn og gæði fremur en trú á mátt galdranna.

Í Píslarsögu Jóns Magnússonar greinir höfundur með miklum tilþrifum frá aðsóknum ýmiss konar sem hann verður fyrir. Frá sjónarhorni nútíma lesanda kemur sá heimur sem þarna er lýst oft framandi fyrir sjónir:

Oft var munnurinn til að finna svo sem kipraður og kreistur út á aðra kinnina, svo ég hugði andlitið mundi aflagast [...] Eftir yfirlestur yngra Jóns sást venjulega ormur uppi á pallfjölunum undir rúminu, sem ég lá í og stundum sást hann hlykkjast og beygja sig í kringum mig í rúminu.

Því er nærtækt að afgreiða lýsingar Jóns sem afsprengi einhvers konar geðveiki eða geðröskunar. Hins vegar þarf að greina á milli spurningarinnar um það hvort Jón Magnússon hafi verið geðveikur í þeim skilningi að raunveruleikaskyn hans hafi verið brenglað og hinnar hvort hann hafi þjáðst af einhvers konar geðröskun án þess að vera endilega geðveikur. Þetta tvennt er alls ekki eitt og hið sama.

Það getur verið afar snúið að greina geðræn vandkvæði eða geðraskanir fólks þó að það sé enn á lífi og við getum beitt þeim greiningar- og mælitækjum sem best eru og aflað upplýsinga að vild. Oft er í þessu sambandi einmitt notað orðið geðraskanir fremur en geðsjúkdómar þar sem þekking okkar á þessum erfiðleikum er oftast mun takmarkaðri en sú þekking sem við höfum á sjúkdómum. Með því er í engu gert lítið úr þjáningum fólks sem á við geðræn vandamál að stríða. En af þessu má ljóst vera að það getur verið bæði varasamt og erfitt að greina geðraskanir fólks sem bjó við hugmyndaheim sem orðinn er okkur fjarlægur.

Sama gildir vitanlega þegar við reynum í nútímanum að greina geðraskanir eða geðveiki hjá fólki sem kemur úr allt öðrum menningarheimi en þeim sem við búum í. Svo dæmi sé tekið getur það sem litið er á sem þunglyndi lýst sér allt öðru vísi í Rómönsku-Ameríku en hér á Fróni. Menn lýsa þar sums staðar hitatilfinningu eða eldinum sem færi sig frá fótum upp eftir líkamanum sem fræðimenn telja samsvara þunglyndi á okkar slóðum. Engu að síður reyna gamansamir menn að greina þunglyndi hjá Agli Skallagrímssyni, andfélagslega persónuleikaröskun hjá Gretti Ásmundarsyni, oflæti Alexanders mikla eða hugvilluröskun hjá Ágústi Strindberg.

Hvað varðar hinn síðastnefnda eins og greint er frá í nýlegri bók um þennan skáldjöfur hafa svokallaðir fræðimenn ýmist fullyrt að hann hafi þjáðst af geðhrifapersónuleikaröskun, geðklofagerðarröskun, jaðarpersónuleikaröskun, alkóhólisma, heilaskemmdum margskonar, geðklofa eða flogaveiki. Það eitt hafa menn verið sammála um að hann átti við alvarlega geðröskun að stríða, og þessar ályktanir hafa menn dregið af vitnisburði andstæðinga hans og skáldlegu hugarflugi hans sjálfs. Að menn komist, að því er virðist í alvöru, að slíkri niðurstöðu á svo veikum grunni, er áminning um hversu vafasöm slík fræðimennska er. Svo fremi fólk gleymi hins vegar ekki varnöglum sem slá verður í slíkum tilvikum er þetta í sjálfu sér kannski saklaus samkvæmisleikur.

Enda þótt píslir Jóns Magnússonar minni um margt á einkenni geðraskana þarf að skoða lýsingar hans á þeim í sögulegu samhengi. Jón Magnússon lifði á tímum þegar galdrar og áhrif þeirra voru væntanlega viðtekin sannindi meðal meirihluta Íslendinga. Þegar afstaða er tekin til þess hvort svonefndar ranghugmyndir eða ofskynjanir séu til marks um geðveiki eða ekki þykir nú á dögum skipta miklu hvort viðkomandi er einn um þetta eða deili þessu með hópi manna sem hann hrærist með og tekur mið af. Sú hefur trúlega verið raunin með Jón Magnússon. Það er því væntanlega mjög hæpið að tala um geðveiki Jóns í þessum skilningi. Vitanlega er samt harla líklegt eins og Sigurður Nordal ritar í formála útgáfu sinnar á Píslarsögunni að Jón hafi verið sérkennilegur maður, jafnvel í augum samtíðarmanna.

Ef við höldum áfram samkvæmisleiknum er afar mikilvægt að greina á milli þeirra einkenna sem Jón lýsir og svo hins vegar túlkunar hans á þessum einkennum. Hið síðarnefnda ræðst trúlega enn meira af tíðaranda en hið fyrra. Ýmis einkenni sem Jón lýsir eru alþekkt bæði hjá fólki almennt og í ríkari mæli til dæmis hjá þeim sem greindir eru með áráttu og þráhyggjuröskun. Þar má nefna áleitnar hugsanir um að guðlasta eða aðrar freistingar sem Jón nefnir svo.

Margt bendir til þess að sjálf baráttan við slíkar hugsanir geri þær enn illvígari. Þar af leiðandi kunna þær að vefjast frekar fyrir fólki sem er trúhneigt eða með öðrum hætti mjög upptekið af því að hugsa ekki það sem því finnst vera ljótar hugsanir. Marteinn Lúther mun meðal annars hafa þurft að glíma við slíka þráhyggju. Þarna er vandinn því sá að því uppteknari sem maður er af þessu þeim mun erfiðari verður gjarnan vandinn.

Önnur einkenni Jóns minna til dæmis á það sem kallað er líkömnunarraskanir og svo framvegis. Niðurstaðan er því sú að ýmis einkenni Jóns píslarsöguhöfundar má heimfæra upp á einkenni þess sem nú er litið á sem geðraskanir. Jón leið líka augsýnilega vítiskvalir. Í einhverjum skilningi mætti segja með fyrirvara að hann hafi trúlega átt við að stríða geðröskun á borð við þunglyndi, líkömnunarröskun, felmtursröskun eða hugrofsröskun af einhverju tagi sem síðan blandast saman við og birtist í efniviði þess menningarheims sem hann bjó í.

Allar ályktanir um geðsýki, geðveiki eða geðröskun eru hins vegar afar hæpnar. Spurningin er hvort skilningur á hugarheimi sautjándu aldar varpar ekki fremur ljósi á Jón Magnússon og skrif hans en greining einkenna hans í ljósi nútíma hugmynda um geðraskanir.

Jakob Smári, prófessor í sálarfræði við HÍ.