VITUNDARLÍF HANDAN TÓMSINS

Bandaríski rithöfundurinn Don DeLillo á það sameiginlegt með mörgum frægustu höfundum vísindaskáldsagna að virðast stundum forspár í bókum sínum. Í skáldsögunni White Noise (1985) er kafli sem nefnist "The Airborne Toxic Event" og segir frá eiturefnaslysi sem minnir óþægilega á miltisbrandsárásir sem voru yfirvofandi í New York, Flórída og víðar um heiminn árið 2001, meðal annars hér á landi. Í Mao II (1991) má lesa um ýmsar hliðar hins margumtalaða "stríðs gegn hryðjuverkum" sem Bush Bandaríkjaforseti lýsti yfir eftir árásirnar 11. september 2001. Í stærstu skáldsögu sinni, Underworld (1997), er kafli um vegamorðingja í Texas sem minnir um margt á leyniskytturnar Malvo og Muhammad sem fyrr í þessari viku voru dæmdir fyrir morð á tíu manneskjum í október 2002 í Washington og nágrenni. Framan á þessari sömu bók er svo drungaleg mynd af tvíturnunum í New York, efsti hluti þeirra hverfur upp í skýin en til hliðar sést svartur fugl fljúga í átt að þeim, í forgrunni er kirkjuturn með krossi sem ber við skýjakljúfana. Það þarf ekki mikið hugmyndaflug til þess að sjá tenginguna við atburðina 11. september 2001 þegar heimsmynd hins síðkapítalíska heims, sem þessar tvær byggingar stóðu fyrir í huga margra, hrundi til grunna.

Í nýjustu skáldsögu sinni, Cosmopolis (2003), fjallar DeLillo einmitt um þessa heimsmynd en út frá öðru sjónarhorni. Sagan gerist á einum degi í aprílmánuði árið 2000 eða einu og hálfu ári fyrir ógnarverkin. Sögusviðið er Manhattan og aðalsöguhetjan er ungur maður, Eric Packer, sem hefur átt ótrúlegri velgengni að fagna í viðskiptalífinu. Hann hefur grætt tugi milljarða dollara en tapað veruleikaskyninu fyrir vikið, að því er virðist. Þennan dag hefur hann lagt allt sitt undir með kaupum á japanska jeninu. Greinendur á gjaldeyrismarkaði telja að jenið sé í hámarki en Eric er sannfærður um að það muni fara hærra. Annað kemur á daginn. Eric tapar hverjum eyri. Og þegar þessi dagur er að kveldi kominn virðist veröld hans - viðskiptaveldi byggt á stafrænu verðbréfa- og gjaldeyrisbraski, glæsiíbúð, glæsibifreiðar, glæsikonur og fjarrænn veruleiki skjámyndarinnar allt um kring - vera hrunin og hann sjálfur horfa inn í eilífðina. Bókin fjallar um endalok tímabils óstjórnlegrar bjartsýni á alþjóðlega peningamarkaðinn þegar e-bólan sprakk, virði fjölda stórfyrirtækja féll og mótmæli gegn hnattvæðingu urðu æ hatrammari. Og, að margra mati, tekst DeLillo betur en flestum að lýsa því hvert stefnir í hinum veruleikafirrta póstmóderníska heimi; hann hefur sannarlega reynst sannspár áður.

Grimmur gagnrýnandi

Don DeLillo er tvímælalaust eitt af stóru nöfnunum í bandarískum bókmenntum um þessar mundir; hann, Pynchon, Roth, Sontag, Morrison, Updike, Oates ... og sennilega væri hægt að telja fleiri, en DeLillo á það að minnsta kosti sameiginlegt með öllum þessum höfundum að vera grimmur samtíma- og samfélagsrýnir. Allt frá fyrstu bók sinni, Americana (1971), hefur sjálfsmynd Ameríku verið til umfjöllunar í verkum DeLillos; ofbeldis- og ógnarmenningin, rokkmenningin, sjónvarpsmenningin, neyslumenningin og þannig mætti lengi telja; fáum höfundum hefur tekist jafn vel að afhjúpa land frelsisins, draumanna og allsnægtanna.

Fáir andmæla því að Underworld sé ein af merkustu skáldsögum síðustu áratuga. Hún fjallar um Ameríku á tímum kalda stríðsins. Það er raunar fráleitt að lýsa umfjöllunarefni þessarar miklu bókar í svo fáum orðum en sjálfur hefur DeLillo sagt að hún greini frá átökum á mörgum sviðum en þó einkum sviði tungumáls sem reynir að vinna gegn þeirri ógnarlegu hertækni sem skyggði á allt annað á þessu tímabili og mótaði viðfangsefni bókarinnar. Underworld er verk sem hafði verið eins og í bígerð um nokkurn tíma þegar það kom út. Það hlaut einhver að skrifa svona bók um eftirstríðsárin í Ameríku enda vandséð að hægt hefði verið að gera efninu viðlíka skil í öðru formi en stórri skáldsögu. Sumir gagnrýndu bókina reyndar fyrir að vera of stór en hún spannar 827 blaðsíður. Breski gagnrýnandinn Malcolm Bradbury sagði að bókin væri sterk, "en í amerískum skilningi, ofvaxin á átakanlegan og hömlulausan máta." Sjálfsagt er ýmislegt til í þessu en það er auðvitað dæmigert að Cosmopolis er nú gagnrýnd fyrir hið gagnstæða, að vera of stutt.

Þetta eru ekki endalokin

Og hún hefur verið gagnrýnd fyrir að vera ofhlaðin boðskap, og það er að vissu leyti rétt: Bókin virðist ekki segja merkilega sögu, í henni virðist fátt gerast, en hún segir lesendum ýmislegt um þann heim sem við lifum í um þessar mundir og henni líst svona rétt mátulega á hann.

Eric Packer er hættur að geta sofið. Það fáum við að vita í fyrstu setningu bókarinnar. Nóttina fyrir þennan apríldag hækkaði jenið umfram væntingar. Eric lætur það sem vind um eyru þjóta og ákveður að fara í klippingu. Hann tekur einkalyftu - aðra af tveimur - úr 48 herbergja íbúð sinni í tæplega þrjú hundruð metra háum skýjakljúfinum niður á götu þar sem Torval lífvörður bíður hans við hvíta limmann. Í þeim bíl eiga þeir eftir að eyða lunganum úr deginum. Þeir eru að reyna að komast yfir í hinn enda borgarinnar þar sem rakarinn er staðsettur en ýmsar hindranir verða á vegi þeirra; forseti Bandaríkjanna er í heimsókn á Manhattan og því er stórum hluta vegakerfis borgarinnar lokað, andstæðingar hnattvæðingarinnar eru með mótmælaaðgerðir í borginni og það er verið að jarða vinsælan rappsöngvara. Að auki sinnir Eric ýmsum hlutum á leiðinni, flestum óvæntum svo sem að heimsækja hjákonu sína og borða morgunmat með ungri og ríkri eiginkonunni til 22 daga; hann rekst fjórum sinnum á hana um daginn en á alltaf jafn erfitt með að þekkja hana úr fjöldanum. Flestum erindum sinnir hann þó innan í bílnum þangað sem gestir sækja hann heim hver á fætur öðrum; tækniráðgjafi hans, sem fullyrðir að tölvukerfi hans sé algerlega öruggt, sérfræðingur hans í gjaldeyrisviðskiptum, ráðgjafi hans í heimspeki og auðvitað læknirinn sem hann hittir daglega en skoðar nú á honum endaþarminn meðan hann á fund með fjármálaráðgjafanum.

Heimurinn fyrir utan bílinn er fjarstæðukenndur í augum Erics. Hann sér fólk ganga um göturnar, þetta er "hitt fólkið sem tilheyrir götunni, endalaust, nafnlaust, tuttugu og eitt líf á sekúndu", og þetta fólk er þarna til þess að sýna fram á að maður þarf ekki að horfa á það. Eric er ekki í neinu sambandi við heiminn utan bílsins, nema í gegnum sjónvarps- og tölvuskjána sem miðla honum upplýsingum um það sem er að gerast: "Hlutirnir voru skiljanlegri í sjónvarpinu," segir þar sem þeir Torval sitja fastir í bílnum inni í miðri þvögu mótmælenda gegn hnattvæðingunni. Ráðist er á bílinn, brotist er inn í búðir og banka, sprengjur springa, lögreglan beitir táragasi, það er allt að verða vitlaust og Eric fylgist með atburðunum ásamt vinkonu sinni á skjánum meðan þau ræða saman um kenningar Marx og sköpunarkraft markaðarins sem brjótist út í óeirðum eins og þessum. Á gangstéttarkantinum brennur maður til bana hægt og hægt. Þau sjá það betur á skjánum og Eric reynir að ímynda sér sársaukann.

En Eric hefur gleymt því hvernig venjuleg manneskja finnur til: "Þetta er gott," segir hann við eiginkonu sína þegar hann uppgötvar að þau eru að spjalla saman um sársauka og afbrýðisemi. "Við erum eins og fólk að tala saman. Er það ekki svona sem fólk talar saman?" spyr hann, og hún svarar: "Hvernig ætti ég að vita það!"

En Eric er í nánu sambandi við tæki sín og tól, þar finnur hann lífsmörkin. Hann er í svo góðum tengslum við hina rafrænu miðla að hann sér þar óorðna hluti án þess að botna neitt í því hvers vegna. Hann er guð eða eins konar guðlegt afkvæmi þeirrar tækni sem gegnsýrir líf hans en æðsti draumur hans er að sættast við dauðleikann í einhvers konar tæknilegu algleymi, "að lifa utan við gefin mörk, í flögu, á diski, sem upplýsingar, í ofurhraða, undir geisla, vitundarlífi handan tómsins."

DeLillo er sannarlega ansi þungur á brún í þessari bók þótt hún sé hvergi nærri þung eða leiðinleg aflestrar. Hann boðar algera upplausn í sýndarverulegum heimi, ofurmarkað, ofurtækni, ofurveruleika og ofurmann sem hverfur inn í þokuna sigri hrósandi: "Þetta eru ekki endalokin," segir í lok Cosmopolis.

Dulbúin ritgerðasöfn

Það væri raunar hæglega hægt að lesa Cosmopolis sem svarta kómedíu. Eric er ekki persóna sem lesandinn á auðvelt með að samsama sig við en hann kann að hlæja brjálæðislega að honum. Það er tilfinning sem skort hefur í sumar bækur svipaðs efnis frá síðustu árum. Fáir hafa sennilega skellt upp úr við lestur á American Psycho eftir Bret Easton Ellis eða Öreindanna eftir Michel Houellebecq.

Hugsanlega mætti halda því fram að DeLillo sé höfundur - eða að minnsta kosti einn af höfundum - þeirrar tegundar skáldsögu sem leitast við að varpa ljósi á samtímann og samfélagsástand með hugmyndalegri og menningarlegri greiningu. Stundum verða skáldsögur hans eins og dulbúin ritgerðasöfn á sviði menningarfræða. Með þessum hætti er hægt að gera skáldsöguna að öflugu tæki til að afhjúpa ríkjandi ástand en stundum er það á kostnað hinna klassísku frásagnarþátta, ekki síst persónusköpunar og sögulegrar framvindu. DeLillo hefur einmitt verið gagnrýndur fyrir að vera ekki mikill fléttumeistari í hefðbundnum skilningi og sögur hans eru sumar sagðar lýsa dauðu fólki. En skáldsagan hefur raunar aldrei verið neitt sérstaklega upptekin af því að vera klassísk eða hefðbundin. Og þessi skáldsagnategund - sem myndi sennilega teljast til félagslegu skáldsögunnar - hefur orðið æ meira áberandi á síðustu árum. Í Bandaríkjunum er fjöldi yngri höfunda sem gengið hafa í smiðju DeLillos, áðurnefndur Bret Easton Ellis er einn þeirra en helsta má nefna Jonathan Franzen og Richard Powers. Báðir hafa þeir svarað kalli DeLillos um breiðar félagslegar samtímasögur í bókunum The Corrections (2001) og The Time of Our Singing (2003).