Breytt stjórnmálalandslag í stækkuðu ESB

ÞÓTT varla sé lengur við hæfi að tala um löndin sem losnuðu úr helzisviðjum Austurblokkarinnar fyrir hálfum öðrum áratug sem "nýfrjáls ríki" er það samt óumdeilanlega svo, að stjórnmál í þessum löndum eru enn mjög mörkuð af hinu langa alræðisskeiði kommúnista.

Átta lönd í Mið- og Austur-Evrópu, sem nú um mánaðamótin fá inngöngu í Evrópusambandið, voru í tæplega hálfa öld beygð undir vald ráðamanna í Moskvu. Reyndar voru sex þessara átta landa ekki til í þeirri mynd sem þau eru í dag. Í byrjun tíunda áratugarins brutust Eystrasaltslöndin þrjú út úr nauðungarvist sinni í Sovétríkjunum, Tékkóslóvakía sundraðist í aðskilin ríki Tékka og Slóvaka, og Slóvenar eignuðust eigið sjálfstæða ríki í fyrsta sinn er þeir klufu sig frá Júgóslavíu á sama tíma.

Hér verður sjónum beint einkum að stjórnmálaþróuninni í Mið-Evrópulöndunum Tékklandi, Slóvakíu og Ungverjalandi. Eins og gefur að skilja hefur ýmislegt gengið á í stjórnmálunum í þessum löndum á þessum rúma áratug. Hver þjóð hefur haft sinn háttinn á uppgjörinu við kommúnistatímann, sinn hátt á umbyltingarferlinu í átt að frjálsu fjölflokkalýðræði og markaðshagkerfi, sinn hátt á því hvernig aðildarskilyrði Evrópusambandsins og NATO voru uppfyllt.

Það er engum blöðum um það að fletta að þjóðernishyggja er afl sem mikið hefur komið við sögu í þessu ferli. Fyrst þjóðernishyggja and-kommúnista, sem beindist gegn hinu erlenda oki sovézk-rússneskra yfirráða og innlendum handbendum Moskvuvaldsins. Og varð til að sundra gömlu sambandsríkjunum Tékkóslóvakíu og Júgóslavíu. Síðan, þegar síðasti sovézki setuliðshermaðurinn var löngu farinn, fór þetta afl að beinast meira að vestrænum fjárfestum, sem þjóðernissinnar vöruðu við að væru í krafti fjármagnsins að kaupa upp öll verðmæti í heimalöndum þeirra og gera íbúa þeirra að leiguliðum í eigin landi.

Tékknesk og slóvakísk þjóðernishyggja

Það er þessi afstaða sem nú er t.d. í Tékklandi búin að færa herbúðir kommúnista, sem fengu yfir 18% atkvæða í síðustu þingkosningum árið 2002, nær hægrimönnum sem gert hafa út á þjóðernishyggju eins og Vaclav Klaus, sem tók í fyrra við tékkneska forsetaembættinu af menningarvitanum Vaclav Havel, sem jafnan hafði jafnmikla óbeit á þjóðernisrembingi og hann hafði á mannréttindabrjótum kommúnista.

Það var Klaus, sem í hlutverki forsætisráðherra Tékkóslóvakíu stóð að því, í bandalagi við slóvakíska þjóðernissinnann Vladimir Meciar, að kljúfa Tékkóslóvakíu í tvö fullvalda ríki árið 1992.

"Hér er fólki illa við Þjóðverja og Rússa; ekki einu sinni ungu Ameríkanana líkaði manni við, sem streymdu til Prag eftir umskiptin 1989 í þeirri trú að úr gullnu borginni við Moldá væri hægt að gera aðra París Fitzgeralds og Hemingways," skrifar fréttaritari svissneska blaðsins Neue Zürcher Zeitung frá Prag.

Þrátt fyrir að efnahagsumbæturnar síðustu tólf árin hafi skilað miklum árangri er óánægja kraumandi. Klaus forseti harmar þann fullveldismissi sem Tékkar þurfi að sætta sig við með ESB-aðildinni, kjósendur óttast verðhækkanir, fyrirtækin samkeppni og bændur lækkun niðurgreiðslna eftir að Tékkland verður orðið hluti af innri markaði Evrópu.

Þessi óánægja virðist þó ekki kalla á að upp spretti róttækir popúlistaflokkar sem gera út á hana, eins og gerzt hefur t.d. í Póllandi. Til þess standa þeir flokkar sem fyrir eru á tékkneska þinginu, auk forsetans sjálfs, sig of vel í að hlusta á gremjuefni "Jans á götunni".

Mjög svipaðan barlóm má heyra í öllum hinum inngönguríkjunum í Mið- og Austur-Evrópu.

Í Slóvakíu, þar sem áðurnefndur Vladimir Meciar var við völd frá 1992 til 1998, er staðan þó nokkuð frábrugðin. Eftir að Meciar hafði tekizt að fá "sitt eigið" ríki til að ráðskast með - án truflunar frá "besserwisserunum" í Prag - framfylgdi hann stefnu sem einangraði Slóvakíu. Það var ekki fyrr en hann missti meirihlutann í þingkosningum árið 1998 að ný stjórn undir forystu Mikulas Dzurinda gerði það sem gera þurfti til að koma landinu "út úr skammarkróknum" sem Meciar hafði komið því í og hlaupa grannríkin uppi í ESB-aðildarsamningunum. Meciar er þó eftir sem áður vinsælasti stjórnmálamaður Slóvakíu.

Hart tekizt á í Ungverjalandi

Í Ungverjalandi, sem lengst framan af var "fyrirmyndarnemandinn" í undirbúningnum að því að uppfylla ESB-aðildarskilyrðin, hafa stjórnmálin þróazt í hörð átök milli tveggja svo til jafnstórra póla.

En þrátt fyrir þessa heift milli herbúðanna tveggja í ungverskum stjórnmálum hefur komizt á stöðugleiki í stjórn og lýðræðiskerfi landsins. Öðrum megin víglínunnar standa sósíalistar, arftakar hins gamla valdaflokks kommúnista, og ungdemókratahreyfingin Fidesz, sem upprunalega var stofnuð af námsmönnum í Búdapest en þróaðist í að verða sameiningarafl borgaralegra afla í ungverskum stjórnmálum. Eina stærstu orsök þess fjandskapar sem ríkir milli herbúðanna tveggja má eflaust rekja til þess, að ungverskir kommúnistar - sem komu á "gúllaskommúnismanum" á sínum tíma og hafa komið sér vel fyrir í nýja kerfinu - líta svo á að þeir eigi sjálfir tilkall til talsverðs hlutar heiðursins af því að Ungverjaland hristi af sér ok Moskvuvaldsins. Andkommúnistunum í Fidesz býður hins vegar við því að mótherjinn geri nokkurt tilkall til þessa heiðurs.

Fidesz stjórnaði landinu, undir forustu Viktors Orbans, 1998-2002. Í kosningunum 2002 missti Fidesz aftur meirihlutann í hendur vinstrimönnum, en þann ósigur var ekki sízt að rekja til pólitísks stíls Orbans, sem þótti oft óþarflega óbilgjarn.

Á alþjóðlegum vettvangi vakti Orban ekki sízt athygli er hann reyndi að virkja þjóðernisstrenginn í landsmönnum sínum með því að gefa út sérstök skilríki fyrir Ungverja sem búa utan ungverksu landamæranna. Þessi ráðstöfun olli miklum titringi í nágrannalöndunum Rúmeníu og Slóvakíu, þar sem fjölmennir minnihlutahópar Ungverja búa.

Ekki annars flokks

Þótt breiðu spjótin tíðkist nú í ungversku stjórnmálabaráttunni, sem út af fyrir sig spillir fyrir framþróun borgararlegs samfélags í landinu, er ekki útlit fyrir annað en að leikreglur lýðræðisins séu orðnar fyllilega fastar í sessi og Ungverjar - sem og aðrar nýjar aðildarþjóðir ESB - staðráðnir í að láta sér ekki lynda að vera meðhöndlaðir sem "annars flokks borgarar" eftir að "heim" í bandalag vestrænna þjóða er komið - en þannig líta a.m.k. Ungverjar á inngöngu sína í Evrópusambandið.

Eitt er víst að stækkað Evrópusamband, með 25 aðildarþjóðum, verður mun sundurleitara í pólitísku, menningarlegu og efnahagslegu tilliti en sá "vestur-evrópski velmegunarklúbbur" sem segja má að ESB hinna 15 hafi verið. Þessum breytta veruleika þurfa eldri aðildarþjóðirnar líka að laga sig að.