Orka án ábyrgðar – kerfi sem þjónar fáum

Íslenskt raforkukerfi stendur á miklum tímamótum. Þrátt fyrir gnægð hreinnar orku er rafmagn að verða dýrara, innviðir þvingaðir og umræða um uppbyggingu dreifikerfisins óljós. Hver á að bera kostnaðinn af uppbyggingu? Hvers vegna eru stórnotendur stundum verndaðir á meðan heimili og minni notendur greiða hærra hlutfall? Þetta eru spurningar sem snúa ekki aðeins að orku, heldur lýðræði, jöfnuði og réttlátri skiptingu byrða.

Dreifikerfið – kjarni sem margir skilja ekki

Dreifikerfi raforku er ósýnilegi grunnurinn að orkunotkun þjóðarinnar. Ef það er vannýtt eða illa hannað hægir það á nýtingu, hækkar kostnað og dregur úr áreiðanleika. Samt eru ákvarðanir um fjárfestingar í kerfinu oft teknar án þess að almenningur viti hvernig kostnaði er deilt niður.

Hver borgar? Og fyrir hvað?

Í dag eru það oft heimili og minni fyrirtæki sem bera hlutfallslega stærstan hluta kostnaðar við uppbyggingu dreifikerfa, þótt þau krefjist lítils álags miðað við stóriðju. Þetta býr til ósamhverfu; sá sem krefst mest af kerfinu greiðir ekki alltaf í samræmi við það. Það skapar hvata til rangra ákvarðana og ýtir undir misrétti í orkukostnaði.

Kostnaðarhlutdeild eftir raunálagi

Í stað þess að dreifa kostnaði jafnt ætti að meta raunálag og kröfur hvers notanda. Þeir sem valda flöskuhálsum eða krefjast nýrra tenginga á dýrum svæðum ættu að bera hluta af því. Þetta kallar á gagnsæi, nýja nálgun og umbætur í regluverki.

Skert afhendingargeta – þjóðhagslegt tap

Rannsóknir sýna að skortur á fjárfestingu í flutnings- og dreifikerfi raforku hefur valdið talsverðu þjóðhagslegu tjóni. Opinber gögn sýna að fjárfesting í uppfærslu flutningskerfis, sérstaklega í 220 kV línum, myndi skila þjóðhagslegum ávinningi og auknu orkuöryggi.

Þetta veldur hljóðlátri en kerfisbundinni mismunun, þar sem heimili og minni notendur bera aukinn kostnað en þeir sem hafa mesta þörf fyrir orku greiða hlutfallslega minnst. Umræðan um flöskuhálsa og afhendingargetu verður að vera lýðræðisleg, gagnsæ og byggð á raunverulegri ábyrgð þeirra sem nýta mest.

Nýting Kárahnjúka og betri tengingar

Fyrirliggjandi gögn og reynsla sýna að með lagningu 400 kV línu frá Kárahnjúkum að Þjórsársvæðinu, í stað þess að tengja við Geitháls eins og nú er, mætti nýta afl virkjunarinnar mun betur. Slík tenging, samhliða uppsetningu einnar eða tveggja nýrra véla við Kárahnjúka, myndi minnka hættu á yfirfalli sem oft hefst um miðjan júlí og nær hámarki í ágúst. Þetta myndi ekki aðeins bæta nýtingu kerfisins heldur einnig auka sveigjanleika og öryggi í flutningi rafmagns til suðvesturhornsins.

Réttlát greiðsla og almannaþjónusta

Í stefnumótun Landsvirkjunar hefur vindorka verið kynnt sem tæki til að draga úr álagi á vatnsaflsvirkjanir. Með því að virkja vind á tímum mikillar eftirspurnar má halda aftur af vatnsnotkun og þannig hámarka stjórn á vatnsbirgðum. Þetta dregur fram hvernig endurnýjanleg orka eins og vindur getur ekki aðeins aukið framboð heldur einnig aukið sveigjanleika kerfisins – en jafnframt sýnir það hversu háð stjórnun orkukerfið í heild er. Slík kerfislausn er engu að síður kostnaðarsöm og krefst ábyrgðardreifingar sem samræmist raunverulegri notkun og álagi.

Landsnet hefur þróast frá því að vera þjónustufyrirtæki yfir í að gegna lykilhlutverki í fjárstreymi orkukerfisins. Hlutverk þess sem burðarás flutnings og afhendingar hefur í reynd skapað spennu milli þess að þjóna kerfinu og sinna fjárhagslegum markmiðum á sama tíma. Þegar nauðsynlegar fjárfestingar dragast eða frestast verður að spyrja hvort meginhlutverk Landsnets sé að tryggja orkuöryggi eða hámarka rekstrarafkomu. Það þarf að skýra þessa stöðu og festa í sessi að starfsemi fyrirtækisins miði fyrst og fremst að samfélagslegum tilgangi.

Byggðakjarnar á Íslandi eru afar dreifðir miðað við önnur Evrópulönd. Því þarf að taka sérstakt tillit til byggðasjónarmiða við skipulagningu og uppbyggingu orkukerfisins. Viljum við halda öllu landinu í byggð þarf orkuöryggi að ná til allra svæða – ekki bara þéttbýlisins. Það verður að hafa í huga að hin dreifðu byggðarlög hafa nú þegar misst helstu tekjulind sína – sjávarútveginn – undir kvótakerfið. Sú starfsemi hefur orðið tæknivæddari og samþjöppuð á færri hendur. Því skiptir miklu að tryggja orkuverð og aðgengi að innviðum fyrir landsbyggðina sem raunverulegt þróunartæki og búsetutryggingu.

Stórnotendur raforku – sem nýta um 80-85% af allri raforkuframleiðslu á Íslandi – ættu að bera hlutfallslega stærri hluta kostnaðar við að tryggja afhendingaröryggi og fjárfesta í nauðsynlegri uppbyggingu kerfisins. Í stað þess að dreifa þessum kostnaði á almenning, sem samanlagt nýtir aðeins 10-15% orkunnar, ætti að gera stórnotendur að beinum þátttakendum í fjármögnun og skipulagi kerfisins.

Markaðssetning raforku með fjölda milliliða hefur aukið kostnað og flækjustig án þess að bæta þjónustu eða lækka verð. Með því að endurskoða fyrirkomulag sölu og greiðsluflæðis – og fækka óþarfa milliliðum – má skapa gagnsærra og skilvirkara kerfi sem þjónar betur bæði almenningi og minni notendum.

Ísland hefur allt aðrar forsendur en stærri Evrópuríki þegar kemur að orkuöflun og markaðsformi. Með um 400.000 íbúa, dreifða byggðakjarna og sjálfstæða auðlindanýtingu er eðlilegt að vanda til verka þegar alþjóðlegar reglur eru yfirfærðar. Við verðum að tryggja að raforkumarkaðurinn þjóni hagsmunum íslensks samfélags fyrst og fremst, með áherslu á öryggi, aðgengi og jafnræði.

Næstu skref

Það er tímabært að rifja upp hverjum orkukerfið á að þjóna. Með réttlátari kostnaðarskiptingu, gagnsæi og forgangi almannaþjónustu getum við snúið við þróun sem eykur byrðar á almenning á meðan aðrir hagnast á kerfi sem þeir greiða ekki fyllilega fyrir.

Flöskuhálsar í kerfinu hafa leitt til skerðinga á afhendingu og tækifærismissis til framleiðslu og verðmætasköpunar. Samkvæmt opinberum skýrslum hefur Landsnet orðið fyrir verulegu tekjutapi vegna skorts á flutningsgetu og fjárfestingardráttar. Þetta undirstrikar að það er ekki eingöngu siðferðileg spurning, heldur hagfræðileg nauðsyn, að þeir sem valda mestri notkun og álagi taki þátt í fjármögnun nauðsynlegrar uppbyggingar.

Það þarf jafnframt að skoða af alvöru hvernig orkustefna og dreifikerfi geti haldið öflugu byggðamynstri á Íslandi. Í því samhengi má ekki líta á innviði sem kostnað, heldur sem fjárfestingu í samfélagi sem nýtir auðlind sína á réttlátan og ábyrgan hátt.