Þjóðareign, trúarbrögð og skattar

Stjórnmál og trúarbrögð eiga það sameiginlegt að krefjast trúar, oft án skýrra raka. Ríkið telur sig hafa rétt til að skilgreina hvað er rétt og rangt, ekki ósvipað og trúarleiðtogar sem endurtúlka Biblíuna eða Kóraninn eftir hentugleika. Það sem áður var talinn eilífur sannleikur er skyndilega túlkað á annan hátt þegar hentar – oft til að styðja óvísindalega stefnu eða klæða pólitíska afstöðu í siðferðislegan búning.

Skattar og gjöld – þegar réttlætingin þjónar markmiði en ekki rökum

Núna leggur Trump forseti Bandaríkjanna á innflutningstolla undir formerkjum „verndar“ fyrir atvinnulíf og öryggi. Áhrifin eru neikvæð: hækkandi verð, minni samkeppni, minnkandi alþjóðaviðskipti og kulnun samstarfsþjóða. Slíkar ákvarðanir – byggðar á pólitískri sýn fremur en hagfræðilegum eða vísindalegum forsendum – hafa djúpstæð áhrif langt út fyrir reikninga ríkis og fyrirtækja.

Svipað á við hérlendis. Skattar og veiðigjöld, jafnvel þótt þau séu kölluð „leiðréttingar“, hafa áhrif langt út fyrir fjárlagaspár. Þau skapa óvissu, draga úr vilja fólks til fjárfestinga og minnka þor. Áhrifin sjást ekki alltaf í Excel, heldur í minnkandi áræði, minni samstarfsvilja og stöðnun.

Afbökuð saga – frá litlu gulu hænunni að þjóðareign fiskimiða

Saga þjóðar er ekki bara safn staðreynda. Hún er límið sem heldur samfélagi saman, kveikjan að sjálfsmynd og réttlætingin fyrir aðgerðum og eignum. Þess vegna reynir pólitísk forysta – líkt og trúarleiðtogar – að stjórna sögunni, afbaka hana eða endurskrifa, til að hún þjóni núverandi stefnu.

Það sést skýrt í umræðunni um þjóðareign fiskimiða. Þegar lögin um stjórn fiskveiða voru sett börðust sumir fyrir því að kveðið yrði á um þjóðareign fisksins. Hugmyndin virðist göfug en er í raun merkingarlaus í framkvæmd. „Þjóðareign“ er ekki eignarhald í lagalegum skilningi og felur ekki í sér framkvæmdarétt. Það er pólitísk frasaheimild sem hljómar vel í ræðum en er óræð í raunveruleikanum.

Síðan hefur sagan verið afbökuð: að útgerðarmenn hafi fengið fiskinn „frítt“. Þetta er jafnt merkingarlaust og rangt. Það gleymist – eða er vísvitandi hunsað – að á bak við veiðar voru áratugir af áhættu, vinnu, fjárfestingum og fórnum. Þetta er ekki ósvipað sögunni um litlu gulu hænuna: enginn vildi hjálpa til við að sá, rækta og mala en þegar brauðið var bakað vildu allir koma að borðinu.

Hver á fiskinn í sjónum? – Rök gegn goðsögninni

Hvernig eignaðist þjóðin fiskinn í sjónum? Hún gerði það ekki.

„Þjóðareign“ á fiskimiðum er pólitísk yfirlýsing, ekki eignarhald. Hún hefur enga lagalega merkingu um nýtingarrétt, greiðsluskyldu eða arðsemi. Þetta er fullyrðing sem hljómar vel í stefnuskrám en hefur enga réttarfarslega merkingu.

Enginn á fiskinn áður en hann er veiddur. Fiskistofnar innan efnahagslögsögu Íslands eru auðlind sem ríkið hefur rétt til að stjórna – en ekki til að eignfæra. Þegar fiskur er dreginn um borð samkvæmt gildum veiðileyfum verður hann eign þess aðila sem veiddi hann. Það er skýrt eignarhald samkvæmt lögum og felur í sér verðmætasköpun byggða á vinnu, áhættu og fjárfestingu.

Þegar stjórnmálamenn og andstæðingar núverandi kerfis halda því fram að útgerðin hafi fengið fiskinn „frítt“ er það röng forsenda. Slíkar yfirlýsingar eru notaðar til að réttlæta gjaldtöku, kerfisbreytingar eða jafnvel eignaupptöku. En raunveruleg spurning ætti að vera: Hvernig tryggjum við að nýting fiskistofna skili þjóðinni arði með sanngjörnum, gagnsæjum og rekstrarhæfum hætti? Svarið felst ekki í blekkingu um þjóðareign heldur í skýru, stöðugu kerfi sem verðleggur aðgang með ábyrgð.

Trú, stjórnmál og vísindi – þrjár nálganir á sannleikann

Trúarbrögð halda sig við eina bók og segja hana eilífan sannleik. Stjórnmálamenn festast oft í hugmynd sem stenst ekki skoðun en leita svo að rökum fyrir henni – jafnvel með því að hagræða staðreyndum. Vísindasamfélagið – þrátt fyrir galla – reynir stöðugt að leiðrétta sig í ljósi nýrra uppgötvana.

Ef við ætlum að byggja stefnu á skynsemi, ekki blekkingum verðum við að velja vísindalega aðferð – ekki trúarlega rétttrúnaðarhyggju eða sögufölsun. Annars endum við með skattastefnu sem skaðar hagkerfið, auðlindastefnu sem byggir á mýtu og umræðu sem treystir meira á draumóra en rauntölur.

Lokaorð:

Þjóðin á ekki fiskinn í sjónum. Hún ber ábyrgðina á því hvernig er stjórnað og unnið úr kerfinu. Fyrst og fremst þarf að efla vísindin um fyrirkomulag veiða Það er miklu vandasamara og mikilvægara verkefni en að kasta frösum um þjóðareign – og það krefst þekkingar, ekki trúar.

Vísindin vinna þannig: þau efast, prófa og leiðrétta sjálf sig. Stjórnmál og trúarbrögð hafa aftur á móti tilhneigingu til að festa sig í sannfæringu, jafnvel þegar hún stenst ekki raunveruleikann. Í fiskveiðistjórnun – sem snýr að lífríki, arðsemi og samfélagslegri sátt – verður að beita þeirri nálgun sem stenst próf gagnrýninnar hugsunar. Það er vísindaleg aðferð. Allt annað er goðsögn í þjónustu stefnu sem stenst ekki skoðun.