Froða – ekki vöxtur

Valdboðahyggja birtist ekki lengur með herfylkingum heldur í búningi „skynsemi“, „markaðshagfræði“ og „einstaklingsábyrgðar“. Trump er ekki orsök heldur afleiðing þróunar sem hófst víða: frá Thatcher og Berlusconi til Íslands má greina sama mynstrið – kerfisbundna árás á samkennd, samábyrgð og sameign.

Frá Thatcher til Trumps

Margrét Thatcher braut niður stoðir velferðarkerfa í nafni frelsis og markaðar. Hún orðaði þetta skýrt með setningunni: „Það er ekkert til sem heitir samfélag (There is no such thing as society)“. Kerfi eins og heilbrigðisþjónusta, samgöngur og húsnæði voru einkavædd. Skyldur til náungans urðu að „persónulegri ábyrgð“.

Á Ítalíu nýtti Berlusconi vantraust á kerfinu til að mynda stjórn sem blandaði saman fjölmiðlum, viðskiptum og stjórnmálum. Lýðræðið varð framsetning í einkaeigu. Einkareknar sjónvarpsstöðvar hans blönduðu saman skemmtiefni, klámi og pólitík. Þannig varð stjórnun að sjónvarpsþætti, þar sem sýnd leysti innihald af hólmi.

Trump er birtingarmynd kerfis sem lengi hafði brotnað. Hann umbreytti öfgakenndum hugmyndum í skemmtiefni og sameinaði stjórnmál og sjónvarpsform. Gagnrýni virkaði sem eldsneyti – hún var ekki ógn heldur staðfesting á áhrifum. Þegar fjölmiðlar fjölluðu um aðskilnað barna á landamærum sneri hann því upp í sönnun á ákveðni og stjórn.

Á Íslandi hefur einstaklingshyggjan vaxið á kostnað sameiginlegrar ábyrgðar. Stoðkerfi hafa veikst, einkarekstur aukist og traust á stofnunum minnkað. Einkavæðing heilbrigðiskerfisins hefur leitt til tvískipts kerfis þar sem þeir sem eiga fá aðgang, aðrir bíða.

Froða – nærir sjálfa sig

Froða er hagkerfi sem nærir sjálft sig á væntingum, skekktum mælitækjum og pólitísku aðgerðarleysi. Hún byggist ekki á raunverulegum lífskjörum heldur reikniformúlum sem styðja eignabólur og skuldsetningu – líkt og húsnæðisliðurinn í VNV. Þar ræður ímynd yfir innihaldi og sýnd tekur stöðu veruleikans.

Húsnæðisliðurinn í íslenskri vísitölu er mun stærri en víða annars staðar. Hann hækkar verðbólgu, bætir ekki lífskjör og skekur samanburð við önnur lönd. Hækkanir eru kynntar sem merki um vöxt, en í reynd leiða þær til skuldsetningar, hærri leigu, dýrari lána og lakari lífskjara.

Orkumarkaðurinn sem þjónar Froðunni

Fjölmargir milliliðir selja rafmagn án þess að bjóða aukna þjónustu eða raunverulega samkeppni. Þeir bæta kostnaði á notendur í gegnum aðfararhæfa reikninga og ógegnsæja verðmyndun. Á sama tíma hefur verð á rafmagni hækkað um 16% á einu ári – langt umfram launahækkanir almennings. Þessi þróun krefst flókins innheimtukerfis sem eykur skriffinnsku og dregur úr þjóðhagfræðilegri framlegð. Kerfið þjónar ekki neytendum heldur Froðunni.

Fjármálakerfið og gróði af Froðunni

Verðtryggð lán sem byggjast á húsnæðislið VNV hafa leitt til verulegrar tilfærslu fjármagns frá almenningi til fjármálakerfisins. Samkvæmt opinberum gögnum námu verðbætur á slíkum lánum 133 milljörðum króna á árunum 2013-2017, þar sem 88,5% tengdust hækkun húsnæðisliðarins. Frá 2017 til 2024 má áætla að heildarfjárhæðin hafi numið um 210 milljörðum króna – þar af um 187 milljörðum vegna húsnæðisliðar.

Þetta fyrirkomulag skapar stöðugt tekjuflæði fyrir fjármálakerfið og hækkar jafnframt söluverðmæti banka í eigu ríkisins, á kostnað heimilanna. Þannig viðheldur verðtryggingin Froðunni með því að búa til sýndarvöxt sem færist frá heimilum til kerfisins. Sá hluti Froðunnar hefur bein áhrif á stöðugleika, neyslu, skuldastöðu og almenn lífskjör – og hann viðhelst með stuðningi opinberra mælitækja og stefnumótunar.

Pólitísk ábyrgð og mótvægisaðgerðir

Froðan er afleiðing ákvarðana stjórnvalda: lög og reglugerðir styðja markað, inngrip vantar þegar kerfið bilar. En stundum verður mótvægi að verndarnetum fyrir markaðinn sjálfan – t.d. verðtrygging sem heldur fólki í skuldum og fjármálakerfinu í stöðugum gróða.

Þýðingarmistök og fagleg ábyrgð

Í skýrslu sem merkt er forsætisráðuneytinu kemur fram að íslensk verðtryggð lán séu þýdd sem „fixed-rate loans“ í erlendum texta. Þetta eru alvarleg fagleg mistök því verðtryggð lán á Íslandi eru í raun „index-linked loans“, þar sem höfuðstóll hækkar í takt við verðbólgu. Slík rangþýðing getur blekkt erlenda aðila um eðli kerfisins, og jafnframt réttlætt það innanlands.

Þetta vekur spurningar um vinnubrögð við opinber skjöl – hvort sumarstarfsfólk vinni að slíkum þýðingum, eða hvort faglega yfirsýn og ábyrgð á heildarinnihaldi skorti. Í öllu falli hefur þetta áhrif á umræðuna um stöðugleika, ábyrgð og skuldbindingar, bæði í augum almennings og erlendra aðila.

Lokaorð

Froðan er ekki vöxtur. Hún er spegill þess sem lýðræðið forðast: sýnd án innihalds, mæling án merkingar. Hún þrífst á þögn og aðgerðaleysi. Því þarf nýja sýn á samfélagið: ekki markasafn einstaklinga, heldur samheldið verk. Lýðræði sem lætur Froðuna óáreitta hættir að vera raunverulegt.

Við verðum að snúa frá stjórnun í gegnum væntingar yfir í ábyrgð í gegnum raunveruleika því lýðræði sem lætur Froðuna óáreitta er lýðræði sem hættir að vera raunverulegt.