Bandaríska skuldakreppan og staða Íslands

Þegar bandaríska skuldaklukkan tikkar af auknum hraða og heildarskuldir Bandaríkjanna fara yfir 35 billjónir dala verður æ sýnilegra hversu brothættum stoðum efnahagskerfi heimsins hvíla á. Hækkandi tollar og vextir, ósamkomulag innan bandarísku ríkisstjórnarinnar og áframhaldandi fjárlagahalli hafa því vakið umræðu um mögulegt greiðslufall Bandaríkjanna. Einungis á síðasta ári versnaði skuldastaða þeirra um 2,5 billjónir dala, sem er meira en 60 sinnum þjóðarframleiðsla Íslands. Hvað myndi slík óvissa þýða fyrir okkar litla land?

Svarið er skýrt: Ísland á ekki að treysta á aðeins eitt hagkerfi, hvað þá aðeins eina mynt, og þegar heimsveldi stíga til hliðar þarf smáríki eins og Ísland að standa á traustum grunni. Þar kemur EES-samningurinn og áframhaldandi viðræður við Evrópusambandið um aðild Íslands að EES sterklega til greina sem öruggur kostur til framtíðar.

Fjölbreytt alþjóðatengsl við aðra en Bandaríkjamenn bjóða upp á traustari tengsl við umheiminn. Bandaríkin eru og verða mikilvægur viðskiptavinur og bandamaður, en þau eru ekki sjálfgefin stoð þar sem 70% íslensks útflutnings fara til Evrópu en aðeins 8% til Bandaríkjanna (Hagstofa Íslands, 2024).

Óverðtryggðar erlendar skuldir íslenskra fyrirtækja og heimila eru oftar tengdar dölum en evrum. Ef dalurinn hrynur verður því skuldabyrðin óviðráðanleg fyrir marga. Evrusvæðið býður á sama tíma upp á stöðugleika með sameiginlegum seðlabanka og efnahagslegum bjargráðum þegar harðnar á dalnum í efnahagsmálum.

Dæmi: Í fjármálakreppunni 2008 töpuðu íslenskar fjölskyldur meira en helmingi kaupmáttar ráðstöfunartekna sinna vegna falls krónunnar. Hefði Ísland verið með evru hefði mátt forðast verstu afleiðingar kreppunnar á skuldastöðu heimilanna.

Kína er stærsti erlendi lánveitandi Bandaríkjanna með um 800 milljarða dala í bandarískum ríkisskuldabréfum. Ef kínversk stjórnvöld myndu ákveða að selja stóran hluta þeirra á markaði, hvort sem væri vegna geópólitískrar spennu eða vegna vantrausts á bandarískum efnahag, gæti það skapað keðjuverkun um allan heim með tilheyrandi heimskreppu.

Fyrst og fremst myndi skuldabréfasalan lækka verð skuldabréfanna og hækka vexti bandarískra lána, þar með talið skuldatryggingar- og húsnæðislána, sem gæti valdið tilheyrandi greiðslufalli ríkja og stórfyrirtækja sem treysta á dalinn. Bankar, lífeyrissjóðir og tryggingafélög um allan heim, sem eiga þessi bréf, myndu því tapa miklum fjármunum samhliða hruni fjármálakerfa ásamt því að allt traust í alþjóðaviðskiptum myndi hrynja.

Ísland myndi ekki fara varhluta af þessum hörmungum. Hækkun vaxta í Bandaríkjunum og veikburða dalur gæti aukið skuldatjón margra íslenskra fyrirtækja og einstaklinga með erlendar skuldir, sérstaklega í dölum. Í slíkri óvissu væri evrusvæðið öruggara athvarf.

Því þurfa Íslendingar að horfa til framtíðar og tryggja efnahagslegt skjól landsmanna með því að fjölga efnahagsstoðum sínum og efla tengslin við Evrópu. Þegar alþjóðlegt risaveldi hikstar, þá skelfur heimurinn. Við verðum að tryggja að við ekki föllum ekki með Bandaríkjunum.

ESB-aðild sem framtíðarvernd. Með fullri aðild að Evrópusambandinu fengi Ísland:

Aðgang að evrunni – engin gengisáhætta fyrir íslensk fyrirtæki og neytendur

Rödd í stefnumótun – bein áhrif á reglurnar sem viðskipti okkar eru háð

Öruggt fjármálakerfi – evrópska stöðugleikaskipulagið (ESM) sem bjargaði bönkum í neyð

Mál sem snerta okkur beint:

Fiskveiðar – íslensk stjórnvöld gætu unnið að því innan ESB að tryggja fiskveiðikvótann, byggðan á aflareynslu en ekki yfirþjóðlegu valdi EES

Orkumarkaðir – nánara samstarf við Evrópu um græna orku og lægra orkuverð

Nýr raunveruleiki kallar á aðgerðir. Ástand bandaríska fjármálakerfisins er áminning um að gamla heimsveldið er að hrynja. Ísland þarf því mjög fljótlega:

Að meta Evróputengsl sín sem öryggisnet, en ekki bara viðskiptasamning, og vernd gegn alþjóðlegum kreppum og yfirgangi nágrannaríkja

Ræða ESB-aðild á skýran hátt þar sem áhrifin á sjálfstæði, lánshæfi og efnahag verða hluti af opinni umræðu

Undirbúa sig fyrir fjármálaóvissu með því að fjölga gjaldmiðlasjóðum og auka fjölbreytni í gjaldeyrisviðskiptum

Það er ekki spurning um hvort við getum lifað án Bandaríkjanna – heldur hvernig við tryggjum að það skipti Ísland ekki máli þegar þau byrja að hrynja innan frá.

Evrópusambandsaðild er því ekki bara valkostur, hún er nauðsyn. Í stað þess að bíða eftir næstu kreppu ættum við að byggja upp traustari tengsl við Evrópu. Það eru ekki bara viðskiptatengsl – það er líflína.

Næstu skref yrðu þá:

Könnun á þjóðhagslegum áhrifum ESB-aðildar

Þjóðfundur um Evróputengsl með hagsmunaaðilum og almenningi

Evrópa er ekki bara markaður – hún er örugg höfn í stórviðrum heimsins.