Mjöll Snæsdóttir fornleifafræðingur fæddist í Reykjavík 12. febrúar 1950. Hún lést á heimili sínu 28. apríl 2025.

Mjöll var einkadóttir hjónanna Snæs Jóhannessonar, f. 1925, d. 2006, frá Haga í Aðaldal, bókbindara og fornbóksala, og Birnu Ólafsdóttur, f. 1917, d. 2017, frá Ferjubakka í Öxarfirði, sem lengst af vann hjá prentsmiðjunni Eddu.

Mjöll var ógift og barnlaus. Hún varð stúdent frá Menntaskólanum í Reykjavík árið 1970. Samhliða þjóðhátta- og fornleifafræðinámi við Háskólann í Uppsölum vann hún við fornleifarannsóknir í Herjólfsdal og Reykjavík, ásamt því að starfa við uppgröft miðaldarbæjarins í Túnsbergi í Noregi og bronsaldarminja í Málmey í Svíþjóð. Fljótlega eftir að hún sneri heim tók hún að sér að stýra uppgreftri á Stóruborg, sem er ein viðamesta og flóknasta fornleifarannsókn Íslandssögunnar. Rannsóknin stóð yfir í þrettán sumur, frá árinu 1978 til 1990, og störfuðu undir handleiðslu hennar margir af næstu kynslóð fornleifafræðinga.

Mjöll var einn af stofnendum Fornleifastofnunar Íslands árið 1995, og tók þátt í rannsóknum á Hofsstöðum í Mývatnssveit frá upphafi þeirra árið 1990. Hún kenndi við vettvangsskólann á Hofsstöðum og síðar í Vatnsfirði frá 1997-2010, og þjálfaði þar marga árganga af ungum fornleifafræðingum í vísindalegum vinnubrögðum og verktækni.

Hún leiddi einnig í samstarfi rannsóknir í fornleifafræði í Aðalstræti og Skálholti á fyrsta áratug 21. aldar. Ítarleg bók um uppgröftinn í Skálholti, eftir Mjöll og Gavin Lucas, kom út í tveimur bindum árið 2022 og 2024. Mjöll starfaði einnig að og tengdist ótal mörgum öðrum rannsóknarverkefnum á sviði fornleifafræði hérlendis.

Mjöll var sömuleiðis ritstjóri Árbókar Hins íslenzka fornleifafélags í um tæplega tvo áratugi. Mjöll markaði í störfum sínum djúp spor í íslensku fræðasamfélagi um áratugaskeið og var í tilefni sjötugsafmælis hennar árið 2020 gefin út bókin Minjaþing henni til heiðurs, sem inniheldur úrval fræðigreina.

Útför Mjallar fer fram frá Neskirkju í dag, 12. maí 2025, kl. 13.

Andlát minnar fallegu frænku, Mjallar, kom mér í opna skjöldu og er harmafregn öllum sem hana þekktu og einnig heimi fræðanna. Hugur hennar var síkvikur og hægt að sækja til hennar upplýsingar um flest sem nöfnum tjáir að nefna, svo alhliða og djúpstæð var innsýn hennar í fræði og sögu, samtímamál og bókmenntir, svo fátt eitt sé upp talið. Mjöll var gullnáma af fróðleik og örlát að miðla ungu fólki í hennar ástkæru grein uppsafnaðri þekkingu sinni, vísindalegri nálgun og verktækni. Hún kaus ekki að eignast maka eða börn, en þó má segja að börnin hennar hafi verið fjölmörg, því að hún var lærimóðir ótal árganga, ef ekki tveggja kynslóða, ungra fornleifafræðinga. Þeir nutu svo sannarlega góðs af örlæti hennar og leiðsögn. Hún breiddi líka verndarvæng sinn yfir stóran hóp erlendra fornleifafræðinga og nema sem hingað sóttu, miðlaði visku sinni og veitti þeim húsaskjól. Ég ætla ekki að fjölyrða um fræðaferil hennar, hann þekkja betur hennar ágætu kollegar, nefni aðeins að Mjöll stýrði fornleifauppgreftri á Stóruborg, einni viðamestu og flóknustu fornleifarannsókn Íslandssögunnar. Og leyfi mér að vitna í erlendan vin hennar og samstarfsmann, sem sagði þegar hann frétti andlát hennar: „Íslensk fornleifafræði myndi líta allt öðruvísi út ef Mjöll hefði ekki verið til.“

Kímnigáfa Mjallar lét ekki að sér hæða, jafnt gálgahúmor sem græskulaus hnyttni, og iðulega stutt í Haga-glottið alræmda. Gráglettin en þó oftast spök og vel ígrunduð ummæli um málefni og menn sem höfðu ekki orðið sér til sérstaks sóma voru fjölmörg. Mjöll var meinilla við snobb og yfirborðsmennsku, en gætti þess alltaf að sýna háum sem lágum fulla virðingu og kurteisi, jafnvel þó að hún hefði vissulega meiri mætur á sumum en öðrum. Var heldur formlegri í fasi gagnvart þeim sem ekki voru í náðinni, kulaði ögn í augum eða varð fjarræn, en hélt því sem hún hefði kannski helst viljað segja furðu fast í skefjum. Á árum áður átti hún þó til að flagga því ríka skapi sem hún bjó óneitanlega yfir, en var fyrir löngu búin að temja það og beitti ekki nema virkilega þörf væri á og tilefni. Gæska, gjafmildi og tryggð við sitt fólk voru henni í blóð borin og verður skrýtið og er strax saknaðarefni að sjá ekki milt brosið og kímin augu Mjallar frænku næst þegar hátíð gengur í garð. Hnarreist og íhugul í hægindastól í Ystaselinu, og milli fingra glóir í púrtvínsglas eða sérrístaup. Í fjölskyldu okkar er höggvið stórt og óbætanlegt skarð, en Mjöll lifir hins vegar alltaf í kærum minningum um eðalmanneskju og ljúfa nærveru.

Samband Mjallar við foreldra sína, yndishjónin Snæja og Birnu, var náið og firnasterkt. Hún var augasteinn þeirra og stolt, og þau stoð hennar og stytta alla tíð. Hún var sannkölluð bæði pabbastelpa og mömmustelpa. Mjöll er kvödd í hinsta sinn á afmælisdegi Birnu – einkadóttir hennar og Mjöll sjálf án afkomenda – og þannig lokast á einstaklega hjartnæman hátt, nær skáldlegan, hringur sem spannar skeið frá fæðingu til dauða, frá upphafi til endaloka. Mjallar verður sárt saknað.

Sindri Freysson.

Það er með trega en jafnframt þakklæti sem við minnumst vinkonu, frænku, samstarfskonu, nágranna og mentors, Mjallar Snæsdóttur fornleifafræðings. Mjöll var uppfræðari af bestu gerð og vorum við ein þeirra fjölmörgu sem nutum góðs af því. Alltaf var hún tilbúin að setja sig inn í málin og leggja sitt af mörkum til viðunandi úrlausnar af sinni eðlislægu skarpskyggni og visku. Hún var ekki aðeins hafsjór af fróðleik og hokin af reynslu í fræðunum heldur bjó hún yfir heillandi forvitni vísindamannsins til hinsta dags.

Við urðum þeirrar gæfu aðnjótandi að vinna með Mjöll að uppgreftri og rannsóknum um árabil, Uggi í Skálholti við umfangsmiklar rannsóknir Fornleifastofnunar á bæjarhúsum biskupssetursins og Guðrún að mörgum verkefnum á Fornleifastofnun um árabil. Síðustu misserin var áherslan á rannsókn forngripa frá Stóruborg undir Eyjafjöllum en þar stýrði Mjöll viðamikilli björgunarrannsókn fyrir hönd Þjóðminjasafnsins á árunum 1978-1990. Sú rannsókn var þrekvirki við krefjandi aðstæður. Þarna í rústunum stóð Mjöll og leiðbeindi ótal nýliðum af eldmóði og hlýju og tengdi þá við heimildir jarðar og heimamenn. Úrvinnsla og miðlun gagna tók sinn tíma en útgáfan verður von bráðar að veruleika og þá í minningu Mjallar og hennar brautryðjandi starfs.

Það var frábærlega skemmtilegt að heyra sögurnar sem rifjuðust upp við þetta endurlit til Stóruborgar í samvinnu Mjallar og Guðrúnar. Einn af hápunktunum í því ferli var ferð austur í Skógasafn. Komið var við í Stóruborg og gengið um Borgarhól í skínandi sól við drunur hafsins og Eyjafjallajökull blasti við í allri sinni dýrð. Þaðan lá leiðin austur í Skóga að hitta Þórð Tómasson, safnvörð og forgöngumann þess að ráðist var í rannsóknir í Stóruborg, en þau Mjöll voru nánir vinir allar götur. Þau Tómasarbörn, systkin Þórður og Guðrún, ásamt Magnúsi tóku á móti okkur af alkunnri hlýju og gestrisni og þar hittust sálufélagar í virðingu fyrir liðinni tíð.

Mjöll var mikil félagsvera og góður vinur með sinn dillandi hlátur þótt hún væri líka dul um sína hagi, háttvís og hógvær, setti sjálfa sig ekki í öndvegi. Hún var traustur og skemmtilegur félagi hvort sem var í felti eða á skrifstofunni, að öllu jöfnu létt í skapi og til í spjall um allt undir sólinni, fá sér góðan mat og görótta drykki. Þrátt fyrir líkamlegan heilsubrest mætti hún til vinnu dag hvern þar til hún veiktist fyrir nokkrum vikum. Hugur hennar var kvikur fram á síðasta dag, skarpur og leikandi klár í sinni visku og sérvisku. Mjöll var samtímis sveitamaður og heimsborgari og það var einmitt sú blanda sem gerði hana einstaka, lausa við yfirlæti en vitandi sínu viti. Hún var stórbrotinn persónuleiki sem svo sannarlega er sjónarsviptir að. Við þökkum henni innihaldsríka samfylgd og kveðjum hana eins og hún var vön að kveðja okkur: kysstu frændgarðinn frá mér.

Guðrún Alda Gísladóttir
og Uggi Ævarsson.

Haustið 1967 hittumst við fyrst uppi á hanabjálka í Þrúðvangi, í fjórða bekk Menntaskólans í Reykjavík. Þarna höfðum við vetursetu áður en haldið var yfir í Aðalhúsið. Ég var smá feimin, enda komandi úr vígi höfuðandstæðingsins, Versló. A-bekkurinn samanstóð af ungum fjörmiklum stúlkum, sem flestar voru þá þegar búnar að „bonda“.

Ein var þó stök og aðeins á skjön, það var hún Mjöll. Urðum við mestu mátar. Áttum sameiginlegt, óvinsælt, áhugamál, þ.e. latínuna, sem var daglegur passi. Sátum tíðum heima hjá henni eftir skóla að puða í Gallastríðunum hans Cesars, leitandi að sagnorðinu, sem fékk allt til að ganga upp um síðir. Var hún meistari í þessum eltingarleik. Áttum friðsælar stundir, mamman færði okkur kaffi og með því og pabbinn var eitthvað að sýsla við skrifborðið sitt, eða með bók í hendi, Mjöll var bæði sérstök og einstök, enda hæst í bekknum og reyndar dúx í skólanum við útskriftina 1970.

Árin liðu og allir sem vettlingi gátu valdið héldu til útlanda í langskólanám o.fl. Fundum okkar bar ekki saman fyrr en rúmum áratug síðar. Þá á Teiknistofu Guðrúnar Jónsdóttur, sem varð minn vinnuveitandi um áratugaskeið. Mjöll leigði þá vinnuherbergi inn af stofunni um hríð og deildi oft með okkur matar- og kaffitímum. Eitt sinn hafði ég dottið ofan í útsölu í hádeginu í Pennanum og kom hlaðin bókum til baka. Mjöll féll fyrir glæsilegri myndabók frá Havana og sagði síðan upp úr eins manns hljóði: „Láttu mig vita, þegar þú ætlar að skreppa til Kúbu.“ Við sáum okkur í anda með romm í glasi og Havana-vindla. Kúbuferð varð ekki á dagskrá í bili, enda löng og dýr ferð á okkar mælikvarða. En þar kom, að ég rakst á hagstætt flugfar og ákvað að setja mig í Kúbustellingar. Minntist orða Mjallar og sló á þráðinn, en hún var þá stödd ofan í skurði einhvers staðar úti á landi, og átti því miður ekki þaðan gengt. Ekkert varð því úr þessari draumaferð okkar.

Samband okkar var ekki samfellt, en annað veifið hittumst við á förnum vegi og tókum hressilegt spjall saman. Eitt sinn bankaði ég upp á hjá henni í mjósta húsinu við Skólavörðustíg, og sýndi hún mér allt húsið og bauð mér upp á kaffi. Þetta var sérstakt hús, sem hæfði henni vel, þrjár hæðir og í huganum einungis eitt herbergi á hæð. Hvert herbergi betrekkt með bókum.

Árin liðu og hittingar urðu strjálir, en fyrir tæpu ári bar fundum okkar saman við jarðarför mætrar fræðikonu. Í fyrstu þekkti ég ekki konuna með skærgulu prjónahúfuna. Hélt þetta væri nútímaunglingur, en við nánari sýn bar ég kennsl á hana. Hér var komin Mjöll Snæsdóttir. Sjálf leit hún út fyrir að hafa grennst töluvert og yngst en ekki elst eins og undirrituð. Tókum við gott spjall saman í erfinu á eftir og hvatti ég hana til að láta sjá sig á sameiginlegum hittingum A-bekkjarins okkar gamla. Gaf hún í skyn að hún myndi hugleiða það og að hún fylgdist með okkur í blárri fjarlægð.

Fari hún vel um óravíddirnar, minning hennar situr eftir.

Ragnheiður Ragnarsdóttir.

Ég hitti Mjöll fyrst fyrir tæpum 50 árum á B.S.Í. við „Vestfjarðaleið“. Við vorum á leiðinni á Hrafnseyri, ásamt Guðmundi Ólafssyni, að grafa upp Grelutóttir og fleiri minjar í kríuvarpinu niðri á eyrinni. Fram undan var lærdómsríkt og ævintýralegt sumar, þar sem við grófum, skráðum og túlkuðum minjar undir árásum kría og reyndum jafnframt, eftir bestu getu, að skilja árásartækni þeirra. Um sumarið var mikið lesið og margar sögur sagðar og átti Mjöll stóran þátt í þeim. Á Hrafnseyri eignaðist ég vinkonu sem var einstök og gott að hlæja með og gráta. Hún var ekki bara afburða greind og skemmtileg, með svartan húmor og yfirfull af sögum og vísum, heldur einnig trygg og trú, hlý og viðkvæm en samt töffari og með ómælanlega réttlætiskennd.

Árið eftir fól þjóðminjavörður henni að stjórna rannsóknum á Stóruborg undir Eyjafjöllum og þar starfaði ég með henni næstu þrjú sumur. Fyrsta árið var kirkjugarðurinn grafinn upp og leifar kirkju. Næsta ár tók við rannsókn á sjálfum bæjarhólnum. Sú rannsókn var flókin og seinleg og stóð uppgröfturinn allur yfir í 12 sumur. Lífrænar leifar varðveittust vel í leirnum og súrefnisleysinu í hólnum og fundust ógrynni spennandi gripa á Stóruborg. Einnig fjöldi byggingaleifa, frá ýmsum tímum, sem þurfti að púsla saman. Mjöll var frumkvöðull í íslenskri fornleifafræði og meðal þeirra fyrstu sem luku prófi í fræðunum. Hún var mjög áhugasöm um nýjungar innan fornleifafræðinnar og nýtti sér það sem stóð til boða. Á þessum tíma fóru erlendir fornvistfræðingar að leita til Íslands og komu þeir m.a. að rannsóknunum á Stóruborg allt frá upphafi.

Mjöll vann á þessum árum á Árbæjarsafni yfir vetrartímann. Hún benti á mig sem viðbót við starfsfólkið þar og opnaði þannig dyr fyrir mig inn í skemmtilegan heim safnavinnunnar. Hún sinnti þar ýmsum verkefnum, flestum tengdum sögu Reykjavíkur. Á safninu var lögð mikil áhersla á samvinnu, vandvirkni og góðan starfsanda. Það var einstaklega gott að vinna með Mjöll og gott að „fletta upp“ í henni um það sem við unnum að. Á safninu varð til góður vinahópur sem hefur haldið saman alla tíð síðan.

Síðar áttum við Mjöll eftir að vinna samtímis á Þjóðminjasafninu þegar hún gegndi stöðu í nafni dr. Kristjáns Eldjárns og sinnti úrvinnslu Stóruborgar-rannsóknanna.

Það er ekki hægt að minnast Mjallar án þess að nefna Birnu og Snæ. Samband þeirra þriggja var einstakt og væntumþykjan augljós. Það var notalegt að koma inn á menningarheimilið þeirra. Af Snæ voru keyptar fágætar bækur um fornleifafræði og lét hann oft annað skemmtilegt lesefni fylgja með. Birna sinnti ljóðagerð og var mikil sagnakona, rétt eins og Mjöll.

Allt fram á síðustu stundu varðveitti Mjöll kímnigáfuna, þótt alvaran væri ekki langt undan. Að öðrum ólöstuðum var Mjöll fróðust okkar og best lesin um íslenska fornleifafræði. Það er mikill missir að henni fyrir fræðasamfélagið.

Saknað er góðrar vinkonu. Innilegar samúðarkveðjur til föðursystkina Mjallar og annarra ættingja og til samstarfsfólks hennar hjá Fornleifastofnun.

Kristín Huld
Sigurðardóttir.

Mjöll Snæsdóttir var brautryðjandi í íslenskri fornleifafræði. Hún var ein af fyrstu íslensku konunum til að starfa á vettvangi og var stjórnandi og meðstjórnandi í ýmsum af merkustu fornleifarannsóknum síðustu áratuga hér á landi.

Ég hitti Mjöll fyrst á blautum og stormasömum sumardegi á Stóruborg árið 1989 þar sem hún stjórnaði vandasömum uppgrefti á bæjarhólnum við erfiðar aðstæður, í kapphlaupi við sjávarrof. Með okkur tókust góð kynni og tveimur árum síðar slóst ég í för með henni og Adolfi Friðrikssyni þegar við ferðuðumst um landið til að mæla upp meint hof. Einn þessara staða, Hofstaði í Mývatnssveit, grófum við upp saman á síðari hluta tíunda áratugarins.

Ég var einn margra erlendra fornleifafræðinga sem nutu gestrisni Mjallar á heimili hennar við Skólavörðustíg á fyrstu árum mínum á Íslandi. Hún hafði goðsagnakenndan sess á meðal okkar erlendu gestanna, ekki aðeins vegna gestrisni sinnar, heldur einnig fyrir það hversu örlát hún var á tíma sinn og reiðubúin til að deila með okkur dýrmætri þekkingu sinni á íslenskri menningararfleifð.

Þegar ég flutti til Íslands árið 2002 var það til að stýra fornleifauppgreftri í Skálholti með Mjöll. Það er því óhætt að segja að starfsferill minn á sviði fornleifafræði hér á landi hafi að verulegu leyti mótast af Mjöll. Ég leitaði óteljandi sinnum í þann dýrmæta fróðleiksbrunn sem hún var og í hvert sinn miðlaði hún þekkingu sinni af lítillæti og þolinmæði, jafnvel þótt spurningarnar hafi ef til vill ekki alltaf verið mjög gáfulegar. Gildi slíkrar leiðsagnar er ekki hægt að ofmeta og ég, eins og svo margir aðrir samstarfsmenn og vinir, verðum fátækari án hennar.

Ég mun sakna gleðinnar sem lýsti af andliti hennar við uppgröft, hvort sem það rigndi lágrétt eða sólin skein. Ég mun sakna góðrar og faglegrar samvinnu okkar um áratuga skeið en mest af öllu mun ég sakna vináttu Mjallar.

Gavin Murray Lucas.