Mjöll Snæsdóttir fæddist 12. febrúar 1950. Hún lést 28. apríl 2025.

Útför Mjallar fór fram 12. maí 2025.

Mjöll Snæsdóttir var lærimóðir mín. Það var einstakt lán fá að alast upp og læra af henni í uppgreftinum á Stóruborg á níunda áratug síðustu aldar. Sú reynsla var á við nokkrar háskólagráður, ekki bara í uppgraftartækni heldur í öllum þáttum íslenskrar menningarsögu og þjóðháttafræði. Við sem nutum leiðsagnar hennar þar og síðar fengum einstakt veganesti sem hefur mótað viðmið okkar um hvað séu góð vinnubrögð, góð rökræða og góð vísindi.

Áhrif Mjallar á íslenska fornleifafræði hafa verið gríðarleg. Þau sjást ekki einungis í fræðiritunum sem eftir hana liggja heldur í viðhorfum sem hafa mótað hvernig fornleifafræði er stunduð á Íslandi. Fyrir Mjöll var þekking sjálfstætt markmið; hún var upplýsingarmaður sem taldi að skilningur byggður á þekkingu gerði heiminn betri. Það er göfugt að grafa upp fornleifar til að auka skilning á sögu okkar, og til þess að það gangi upp þurfum við að vanda okkur. Þetta var málstaður Mjallar: að gera hlutina vel. Og ekki bara suma hluti heldur alla hluti. Fornleifafræðingur þarf ekki bara að kunna að halda á skóflu og greina samband mannvistarlaga og gerð gripa, hann þarf að geta skrifað um allt saman á skýru og fallegu máli. Mjöll var ritstjóri Árbókar fornleifafélagsins um árabil og þar fyrir utan eftirsóttur yfirlesari og hefur þannig áratugum saman verið okkar helsti leiðréttari og ráðgjafi um gott málfar, skýrar röksemdafærslur og réttar staðreyndir.

Annað mikilvægt viðhorf Mjallar var að fornleifarannsókn er samstarf. Hún var ein þeirra sem stofnuðu Fornleifastofnun Íslands árið 1995 og vann alla tíð eftir þeirri sannfæringu að góð vísindi verði aðeins til í samræðu og með því að virkja til starfsins ólíka færni og ólíka hæfileika. Að vinna saman í hóp getur reynt á umburðarlyndi og þolinmæði en það skilar líka margföldum ávinningi. Að vinna saman er menning, það krefst hugarfars og siða sem við þurfum flest að læra. Og þetta kenndi Mjöll. Hún hafði líka einstakt lag á að útskýra og fræða. Aðferð hennar var að segja sögur, og með því að segja sögur gat hún sett torræðustu atriði í samhengi þannig að þau urðu eftirminnileg. Sem kennari hef ég alltaf öfundað Mjöll af því einstaka lagi sem hún hafði á því að fá nemendur til að kveikja á perunni.

Fræðileg afrek Mjallar eru mörg en uppgröfturinn á Stóruborg er áreiðanlega það magnaðasta. Hún var bara 28 ára þegar hún tók að sér að stjórna þeirri gríðarstóru og flóknu rannsókn þar sem heill bæjarhóll var grafinn upp og greindur í frumparta sína – nærri þúsund ára saga íslensks torfbæjar. Í dag myndum við telja ómögulegt að leggja út í slíkt verkefni með jafnlitlum fjármunum og veikburða innviðum og hún hafði aðgang að. Hún stjórnaði uppgreftinum af röggsemi og þrautseigju og gagnasafnið sem eftir stendur ber vott um einstaka skipulagshæfileika og skynsemi vísindamanns sem skilur og veit til hvers gagnanna er aflað og hvaða þýðingu þau munu hafa.

Mjöll var góður vinur. Hún var örlát, góðviljuð og trygglynd. Við Hrafnhildur, Jörundur og Maja söknum hennar sárt.

Orri Vésteinsson.

Mjöll var einn þeirra fornleifafræðinga sem stunduðu nám í fornleifafræði við sænska háskóla á áttunda áratug seinustu aldar. Segja má að þáttaskil hafi orðið í þeirri fræðigrein og nýir tímar fóru í hönd. Að námi loknu aflaði Mjöll sér mikilvægrar uppgraftarreynslu bæði í Svíþjóð og Noregi. Við komuna heim til Íslands var umsjá fornleifarannsókna enn svo háttað að einungis Þjóðminjasafn Íslands hafði heimild til þess að stunda rannsóknir á fornleifum, heimila þær og annast eftirlit. Mjöll gerðist strax mikilvirk í þeim rannsóknum sem safnið sinnti á áttunda og níunda áratug seinustu aldar. Þegar ákveðið hafði verið að grafa upp bæjarhóllinn í Stóruborg undir Eyjafjöllum valdist Mjöll til þess að veita rannsókninni forstöðu. Ýmsir lögðust á árarnar til þess að unnt væri að grafa svæðið upp og er ekki á neinn hallað þótt nafn Þórðar í Skógum sé tiltekið. Uppgröfturinn í Stóruborg var sá viðamesti sem hafði verið ráðist í hér á landi. Í þrettán sumur frá árinu 1978 var skafið og mokað í hólnum undir forystu Mjallar sem var nægjanlega kjörkuð og þolin til þess að grafa uns hóllinn hafði vikið bæði fyrir uppgraftartólunum og áhrifum hafstrauma, flóða og landbrots í næsta nágrenni.

Mjöll réðist einungis tímabundið til Þjóðminjasafns Íslands til afmarkaðra verkefna. Hún varð fyrst til þess að fá rannsóknarstöðu Kristjáns Eldjárns við Þjóðminjasafnið sem hún gegndi í þrjú ár. Þá sinnti hún úrvinnslu gagna, gripa og upplýsinga úr uppgreftinum. Greinar hennar um afmörkuð efni og muni frá Stóruborg birtust í Árbók hins íslenzka fornleifafélags. Sett var upp sýningin Stóra-Borg fornleifarannsókn 1978-1990 sem stóð í Bogasalnum frá júní til nóvember 1991. Mjöll hafði yfirumsjón með henni og vann samnefnda sýningarskrá.Sýningin veitti góða innsýn í rannsóknina.

Þegar unnin var nýja grunnsýningin Þjóð verður til í Þjóðminjasafni Íslands komu gripir frá Stóruborg að góðu gagni við að gera skil daglegu lífi og störfum á venjulegu búi á fyrri öldum. Þá kom Mjöll til skjalanna og miðlaði okkur þekkingu og upplýsingum um lífið í Stóruborg.

Það var lærdómsríkt að verða lærisveinn hennar í uppgrefti í tvö sumur í Stóruborg. Þar fengu margir skólun í að grafa upp, teikna og vinna skrár. Hún kenndi lærlingum að lesa í jarðlög og skafa fram upplýsingar og gripi. Hún var víðlesin í hvers konar menningarsögulegu efni og miðlaði óspart þekkingu sinni til samferðafólksins sem margir geta vitnað um.

Undanfarið varði Mjöll löngum stundum í Varðveisluhúsi Þjóðminjasafns á Tjarnarvöllum með hjálparfólki sínu og sérfræðingum við lokayfirferð á gripasafninu frá Stóruborg. Væntanlega er myndarleg útgáfa um rannsóknina. Margir hafa lagt hönd á plóg í því verki sem verður veglegur minnisvarði um fornleifafræðinginn Mjöll Snæsdóttur.

Hér var aðeins drepið á brot af því sem Mjöll vann í Þjóðminjasafni Íslands. Undirritaðri reyndist hún vel og því er samfylgd þökkuð við leiðarlok.

Lilja Árnadóttir.

Með fáum orðum vil ég minnast Mjallar Snæsdóttur fornleifafræðings, sem ég man fyrst eftir í fornbókabúð föður hennar, þeim ævintýraheimi sem ég heimsótti oft sem unglingur. Þegar ég nokkrum árum síðar hóf nám í fornleifafræði tók hún vel á móti mér í Þjóðminjasafni Íslands, þar sem hún miðlaði af reynslu sinni og þekkingu. Síðar lágu leiðir okkar saman í Viðey við fornleifarannsóknir í tengslum við endurbætur Viðeyjarstofu og kirkju. Mjöll stýrði um árabil uppgreftri á Stóruborg undir Eyjafjöllum sem leiddi í ljós viðamikið heimildasafn um sögu staðarins. Þá var hennar þáttur stór í rannsóknum í Skálholti og víðar. Mjöll var mikils metin af samferðafólki sínu og veit ég að mörg hafa notið góðs af reynslu hennar og innsýn. Upp í hugann koma eftirminnileg augnablik og samtöl. Ég minnist Mjallar með hlýju og þökk.

Margrét Hallgrímsdóttir fyrrverandi þjóðminjavörður.

Mjöll Snæsdóttir; nafnið vakti athygli og sjálf var hún einstök og ógleymanleg þeim sem henni kynntust.

Í meira en fjörutíu ár hefur Nanna næstum daglega hugsað til Mjallar, samstarfskonu sinnar í Árbæjarsafni, sem hóf störf þar árið 1978, eftir fyrsta sumarið á Stóruborg. Þannig starfaði hún í mörg ár, á veturna í Árbæjarsafni og á sumrin á Stóruborg.

Verkefnin í safninu voru ærin en Mjöll gekk í þau öll. Fjárveiting var lítil, en á hundrað árum mun þetta klárast, sögðum við. Í Árbæjarsafni er safn söðuláklæða, ofin ullarklæði í sterkum litum sem lögð voru yfir kvensöðul, og sumarið 1980 var efnt til sýningar á þeim. Hvorki Mjöll né Nanna höfðu nokkra reynslu af hestamennsku. Ótal spurningar vöknuðu og þeim svaraði Mjöll næsta dag eftir að hafa leitað hófanna í bókasafni sínu. Saman sömdu þær sýningarskrá Kvensöðuls með öllum búnaði. Ávallt var lögð áhersla á að allt það sem færi frá safninu væri á góðu máli og þar hafði Mjöll ævinlega síðasta orðið. Allar götur síðan hefur Mjöll lesið yfir allt sem Nanna hefur samið. Hvernig er hægt að fullþakka slíkt trygglyndi? Báðum til gamans hafa þær sent hvor annarri blaðaúrklippur um hestamennsku, fornfræði og fáránlega hluti og þannig fylgst að þó að leiðir skildi.

Eitt af viðfangsefnum Árbæjarsafns var að rekja byggingarsögu lóða innan Hringbrautar frá upphafi. Mjöll þekkti, kunni og fann það sem til þurfti, til að hægt væri komast að niðurstöðu í flóknum rakningum á byggð og búsetu fyrri alda. Hún hafði lesið ógrynni af bókum og skjölum, lýsti fólki eins og hún hefði þekkt það og miðlaði því til okkar hinna.

Þekking Mjallar naut sín vel í safnastarfinu. En fornleifarnar áttu þó hug hennar allan. Hún hafði yfirgripsmikla þekkingu á minjum í Reykjavík allt frá upphafi byggðar. Hún tók þátt í mikilvægri fornleifarannsókn við Aðalstræti sem Reykjavíkurborg efndi til í tilefni af 1.100 ára afmæli landnáms árið 1974, þá nemi í fornleifafræði við Uppsalaháskóla. Þegar ákveðið var að byggja á lóðunum tók hún að sér að stýra þar fornleifauppgreftri með félögum sínum hjá Fornleifastofnun. Og þá naut hún sín best „niðri í holu“ með sínu fólki. Saman flettu þau ofan af marglaga ummerkjum um búsetu í Víkinni og afraksturinn var einstakur, heill landnámsskáli.

Mjöll var óviðjafnanlegur lestrarhestur, bæði á ljóð og laust mál, og gat rakið fyrir okkur skáldverk meistaranna jafnt sem lélega þýddar glæpasögur okkur öllum til skemmtunar. Þegar henni blöskraði eitthvað brá hún fyrir sig latínu: numerus stultorum infinitus est, enda var hún heimskona. Oftar en ekki gaukaði hún að okkur lesefni af ýmsu tagi og þannig kynntumst við gömlum og nýjum höfundum og ritverkum.

Það var sérstaklega gaman að vinna með Mjöll og eiga vináttu hennar. Hún lifir áfram í hugum okkar sem vorum svo heppin að kynnast henni. Hnyttin tilsvör hennar og orðatiltæki gleðja okkur um ókomna tíð. Við söknum góðrar vinkonu sem hélt tryggð við bæði vísindin og vini sína til hinsta dags.

Nanna Stefanía Hermansson, Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Salvör Jónsdóttir.

Nú er vinkona okkar, lærimóðir og kollegi Mjöll Snæsdóttir fallin frá. Hún var í fremstu röð fornleifafræðinga og framlag hennar jafn fjölbreytt og það var umfangsmikið. Stórar rannsóknir og litlar, meitluð skrif, ritstjórn og leiðsögn, fóstur og uppeldi nýrra grafara. Hennar stærsta rannsóknarverkefni var björgunargröftur á heilum bæjarhól á Stóru-Borg undir Eyjafjöllum, þar sem fletta mátti í gegnum menningarsögu árhundraða.

Á Stóru-Borg fengu ungir fornleifafræðingar tækifæri til að læra handverkið í faginu og það varð hlutskipti Mjallar að kenna það sem ekki varð lært annars staðar. Hún var örlátasti lærimeistari sem hægt er að kjósa sér. Á heimili Mjallar, „í húsinu mjóa“ sem hún kallaði svo – enda húsið mjótt – voru kynstur fræðirita og fornbóka upp um alla veggi og inn á milli einstaka bók um framandi matargerðarlist. Við borðstofuborðið var matast, drukkið og talað um bækur og vísindi fram á rauðan morgun. Húsráðandi hélt „hásetaveislur“ þeim sem hún réð til rannsókna á Stóru-Borg á sumrin, enda var þar háð hörð barátta við hafið og eyðingarmátt þess á minjum við strendur landsins. Rjúkandi krásir, dimmrautt búlgarskt rauðvín á borðum og karlakór Rauða hersins á fóninum kyrjandi Söng ferjumannanna á Volgu.

Blankir námsmenn fengu gistingu í kjallara hússins mjóa, innan um stafla af fáséðum bókum á báðar hendur. Mjöll var þjóðlegur sagnaþulur og stundum djarfur, enda giltu engar reglur um efni eða aðferð. Sögurnar voru ekki einungis skemmtun, þær höfðu oft dulda merkingu og speki. Veröldin var frásögn. Hvaðeina átti sér sögu og ef ekki fylgdi kviðlingur eða meitlað tilsvar, þá var hinu og þessu að minnsta kosti gefin einkennileg nafnbót, eða gælunafn: ekki bara heimilið heldur og búsáhöldin, samferðamennirnir, nágrannarnir og jafnvel kettirnir í götunni. Þannig gerði konan í húsinu mjóa tilveruna skrýtna og skemmtilega.

Við vorum börnin hennar Mjallar. Í húsinu mjóa var ekki aðeins miðlað fróðleik heldur líka lífsafstöðu. Ekki með umvöndunum, heldur sem fyrirmynd fyrir þá sem kærðu sig um að meðtaka boðskapinn. Henni var í mun að standa við orð sín um stórt og smátt. Skuldbinding, mannaráðningar eða munnlegt samkomulag stóð eins og stafur á bók. Í öndvegi sat heiðarleikinn og hógværðin. Íslensk tunga var henni sérstaklega kær. Hún las yfir handrit og texta, sagði gamansögur af ambögum og talaði sjálf svo vandað mál og litríkt að það varð öðrum hvatning til að bæta sig. Mjöll kærði sig kollótta um titlatog og frama. Hennar gjafir verða aldrei lagðar á mælistiku efnislegra gæða.

„Berið mig þangað sem slarkið er,“ var Mjöll vön að segja fyrir útgáfuhóf og árshátíðir á Fornleifastofnun. Nú þegar hún er til moldar borin og minningarnar þyrlast upp, þá vegast á sorg og gleði. Enginn mun fylla hennar skarð, en sprellið og spekin lifir.

Við kveðjum Mjöll með virðingu og þökk.

F.h. samstarfsfólks á Fornleifastofnun Íslands,

Adolf Friðriksson.

Mjöll kynntist ég fyrst árið 1970, þegar hún bættist í hóp okkar fornleifafræðinemanna í Uppsölum. Ég kunni vel að meta þekkingu hennar á öllu milli himins og jarðar og hráan húmor, og það fór strax vel á með okkur.

Leiðir okkar lágu þó ekki af alvöru saman fyrr en það kom í hlut okkar að grafa upp lóðina á Suðurgötu 5, árið 1972, í leit að landnámsbæ Reykjavíkur, undir stjórn sænska fornleifafræðingsins Else Norðdahl. Þar eyddum við saman fjórum ótrúlega gefandi sumrum sem höfðu verulega mótandi áhrif á okkur sem fornleifafræðinga og sköpuðu vináttubönd sem enst hafa ævilangt, bæði í leik og starfi.

Síðar varð Mjöll líka góður heimilisvinur hjá okkur Ingegerd. Ávallt velkomin og ávallt uppfull af fróðleik.

Við minnumst líka núna margra ógleymanlegra samverustunda með Mjöll og yndislegum foreldrum hennar, Snæ og Birnu.

Það er með söknuði sem við kveðjum nú góðan vin og félaga.

Guðmundur Ólafsson, Ingegerd Narby