Stökkbreyting eftirlitsgjalda Matvælastofnunar

Eftirlitsgjöld Matvælastofnunar munu hækka um 30% um næstu mánaðamót, verði drög að nýrri gjaldskrá stofnunarinnar samþykkt af atvinnuvegaráðherra. Sú hækkun bætist við þær miklu hækkanir sem urðu síðasta sumar þegar grundvallarbreytingar voru gerðar á gjaldheimtu vegna eftirlits.

Verði þessar boðuðu hækkanir nú að veruleika mun það þýða að á 13 mánuðum hefur gjald fyrir daglegt eftirlit í sláturhúsum hækkað um 109% og fyrir önnur verkefni um 47%. Að auki er gert ráð fyrir frekari hækkunum á komandi árum.

Samtök fyrirtækja í landbúnaði hafa gagnrýnt þessar breytingar harðlega, sérstaklega í ljósi þess að þær hafa verið innleiddar með litlu samráði og án þess að umræða hafi átt sér stað á pólitískum vettvangi.

Engin pólitísk umræða eða ábyrgð tekin

Þegar breytingar á gjaldskrá MAST voru fyrst kynntar í mars 2023 var þeim mótmælt harðlega og bent á þann gríðarlega kostnaðarauka sem þær fólu í sér. Í framhaldinu tilkynnti þáverandi matvælaráðherra, Svandís Svavarsdóttir, haustið 2023 að gjaldskránni yrði ekki breytt „að svo stöddu“. Níu mánuðum síðar, eða þann 10. maí 2024, voru hagaðilar í málinu boðaðir á fund MAST þar sem þeim var tilkynnt að matvælaráðherra myndi undirrita nýja gjaldskrá sem tæki gildi þann 1. júní, aðeins 20 dögum síðar. Þessi tilkynning kom öllum að óvörum, þá sérstaklega í ljósi þess að samkvæmt lögum ber MAST að kynna slíkar breytingar með minnst mánaðar fyrirvara og afla umsagna hagaðila. Ráðuneytinu og MAST var bent á þessa lögbundnu tímafresti en allt kom fyrir ekki og gjaldskráin tók gildi hinn 1. júní 2024.

Þar sem gjaldskrá MAST þarf einungis staðfestingu ráðherra þarf ekki að fara með breytingar sem þessar fyrir þingið. Engin pólitísk umræða átti sér því stað um þessa verulegu breytingu á opinberum stuðningi við innlenda matvælaframleiðslu, ákvörðunin var alfarið í höndum ráðherra. Síðar kom í ljós að þáverandi matvælaráðherra, Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir, virtist ekki alveg hafa gert sér grein fyrir því að hún ein bar ábyrgð á þessari ákvörðun, þrátt fyrir að hafa sannarlega ritað undir nýju gjaldskrána. Aðspurð sagði hún á Degi landbúnaðarins í október 2024 að Alþingi hefði samþykkt hækkunina – sem var ekki rétt. Þetta jók enn á vantraust hagaðila gagnvart ferlinu og ákvörðuninni.

Fjölmörg tækifæri til hagræðingar en engar kröfur

Til að auka enn á vandann er hækkunarþörfin sem nýja gjaldskráin byggir á reiknuð út frá óbreyttri starfsemi MAST, þ.e. ekki er gert ráð fyrir nokkurri hagræðingu eða breyttu verklagi innan stofnunarinnar við eftirlit. Vekur það mikla furðu, þar sem tækifærin til hagræðingar eru bæði fjölmörg og augljós.

Til dæmis hefur ekki enn tekist að fylgja eftir ákvæði laga um áhættuflokkun sláturhúsa, sem á að stýra tíðni og umfangi opinbers eftirlits. Ákvæðið hefur verið í lögum frá 2019 en enn í dag hefur MAST ekki svo mikið sem lokið áhættuflokkun á einu einasta sláturhúsi. Í dag eru framleiðendur því að greiða fyrir eftirlit sem er bæði óþarflega títt og kostnaðarsamt og ekki í samræmi við ákvæði laga.

Einnig hafa íslensk stjórnvöld – þvert á tilmæli ESA – ekki nýtt sér heimild í Evrópureglum um að fela aðstoðarmönnum að annast hluta af eftirlitinu. Hér á landi sinna dýralæknar því öllu lögbundnu eftirliti. Með öðrum orðum virðist hafa verið tekin meðvituð ákvörðun um að nýta aðeins dýrasta mögulega starfskraft til að sinna eftirliti sem mætti leysa með hagkvæmari hætti. Kostnaðinum er síðan velt yfir á matvælaframleiðendur. Slík framkvæmd er bæði óhagkvæm og óverjandi.

Tækifæri til umbóta

Ég hvet stjórnvöld eindregið til að staldra við og skoða þetta mál ofan í kjölinn áður en ráðist er í að leggja frekari álögur á frumframleiðendur og fyrirtæki í landinu. Nóg er nú samt. Hér er aftur á móti tækifæri til að ráðast í nauðsynlegar umbætur á kerfinu og koma þannig í veg fyrir sóun og óþarfa álögur sem skerða samkeppnishæfni íslenskrar framleiðslu. Væri það í fullu samræmi við áherslur ríkisstjórnarinnar um hagræðingu í opinberri stjórnsýslu.

Réttast væri af atvinnuvegaráðherra að fresta öllum frekari hækkunum á gjaldskrá MAST þar til búið er að ráðast í umbætur á eftirlitskerfinu. Þær umbætur ættu meðal annars að fela í sér að ljúka áhættuflokkun allra sláturhúsa í samræmi við lög, framkvæma heildræna endurskoðun á fyrirkomulagi eftirlits MAST og gera grein fyrir hagræðingu við eftirlit innan MAST. SAFL hefur að auki bent ráðuneytinu á fleiri atriði sem horfa megi til umbóta.

Með ábyrgri og gagnrýnni nálgun er hægt að ná bæði fram hagræðingu í opinberri stjórnsýslu og auka traust þeirra sem eftirlitið nær til. Gjaldtaka án umbóta dregur hins vegar úr samkeppnishæfni og getu greinarinnar til að þróast á sjálfbæran og arðbæran hátt.