Um frelsið

Fátt efni er jafn útþvælt í umræðu og oftast án tilefnis en það er frelsið. Fyrstu kaflar Íslandsklukkunnar fjalla um frelsi dæmdra manna. Fangarnir á Bessastöðum börðust allir fyrir því sem hverjum manni er helgast, en það er lífið sjálft.

Fangarnir í svartholinu og dýflissunni höfðu verið dæmdir fyrir litlar sakir. Jón Hreggviðsson hafði verið dæmdur á líkum fyrir að drepa böðul. Sjálfur vissi Jón aldrei hvort hann var sekur eða saklaus, hvort hann hafði drepið mann eða hvort hann hafði ekki drepið mann. Jóni var sama hvort hann var sekur eða saklaus, hann vildi bara hafa bátinn sinn í friði. Og sennilega einnig réttinn til að brúka það snæri sem hann var sagður hafa stolið sér til lífsbjargar. Til þess að geta róið til fiskjar á dýpri mið.

Jón Þeófílusson, hann var ekki langafabróðir ritara, var dæmdur fyrir galdra. Andskotinn hafði svikið hann og því fór hann að biðja guð.

Jón Þeófílusson kveið því mest að verða brenndur, þó var ekki til hrís í Kollafirði. Hann vildi heldur verða höggvinn, en Jón Hreggviðsson huggaði nafna sinn með því að segja við hann, „þú verður áreiðanlega hengdur“.

Í brjóstum þessara miklu manna bjó frelsið og þráin eftir lífinu.

Frelsi Johns Stuarts Mills

Sá sem skynsamlegast hefur skrifað um frelsið er John Stuart Mill í bók sinni „On Liberty“.

Rök Mills byggjast á þeirri nytjatrú að einstaklingum eigi að vera frjálst að sækjast eftir því sem þjónar þeirra eigin hagsmunum, svo framarlega sem það skaðar ekki aðra.

Mill heldur því fram að mesta ógnin við frelsi einstaklingsins, og þar með samfélagið, sé félagslegt og pólitískt ofríki.

Mill lítur svo á að hlutverk ríkisins sé að vernda frelsi borgaranna og vernda þá gegn því að verða fyrir skaða gegn vilja þeirra. Með því að gera þetta tvennt mun ríkið gera hverjum manni kleift að sækjast eftir hamingju sinni án þess að koma í veg fyrir að aðrir öðlist sína hamingju.

Lög og reglur leggja grunn að réttarríkinu. Réttarríkið verndar frelsið.

Frelsi til fiskveiða

Í þessu samhengi er fróðlegt að hugleiða „Lög um stjórn fiskveiða“. Löggjöfin varð til vegna þess að fiskistofnar við strendur landsins voru ofnýttir og veiðigeta fiskveiðiflotans var langt umfram afkastagetu fiskistofna.

Löggjafinn tekur sér það bessaleyfi að lýsa því yfir að: „Nytjastofnar á Íslandsmiðum eru sameign íslensku þjóðarinnar.“ Lærðum mönnum sem leikum vefst tunga um tönn þegar spurt er hvað er „þjóð“ í því samhengi þegar „þjóð“ er nefnd í löggjöfinni. Einn handhafi veiðiréttar samkvæmt löggjöfinni segir að „fiskurinn eigi sig sjálfur“. Slík fullyrðing fær vart staðist ef framkvæmdavaldið hefur heimild til að ákveða hverjir fá að veiða og hve mikið. Þegar eftirspurn eftir rétti til að veiða er meiri en skynsamleg nyt af fiskistofnum hlýtur með tilliti til eðlilegra markaðslögmála að vera réttlátt að selja réttinn til veiða eftir vitrænum reglum. Um það er deilt um þessar mundir á Alþingi.

Til samanburðar vísar frelsisreglan aðeins til athafnafrelsis. Athafnafrelsi er ekki algerlega verndað. Það tryggir ekki algera stöðu, sem undir öllum kringumstæðum er varin gegn hvers kyns skerðingu. Það er hlutverk jákvæðra laga að skilgreina takmörk athafnafrelsis hvers og eins. Það gera fiskveiðistjórnunarlögin.

Ritara er það hulin ráðgáta hvernig það má vera að strandveiðimenn, sem róa til fiskjar í 48 daga á ári, kunni að rústa íslenskum fiskistofnum með veiðum, örlítið umfram ráðgjöf, þegar mun afkastameiri skip draga veiðarfæri um sömu mið og skrapa botn með fyrirsjáanlegum afleiðingum. Trillukarlar eru frelsishetjur af sama stofni og Jón Hreggviðsson.

Frelsi og vernd fyrir valdhöfum

Stjórnarskrárgjafinn veitir þegnum íslensku þjóðarinnar og eftir atvikum gestkomendum rétt til frelsis. Þannig eru handtökum og húsbrotum valdhafa sett takmörk. Frelsissviptingu eftir handtöku eru takmörk sett, að ekki sé talað um húsleitir. Það á einnig við um einkanjósnara utan heimila fólks. Það á enginn að þurfa að þola það að misvitrir gáfumenn elti heiðvirt fólk svo vikum skipti, gegn greiðslu frá auðmönnum, sem ætla að nota öll tæki til að hafa áhrif á niðurstöður dómstóla og lýðræðislegar kosningar.

Frelsi og neytendavernd

Ýmsum frelsishetjum finnst neytendavernd komin út fyrir öll mörk með innleiðingum sameiginlegra reglna sem settar eru á innri markaði Evrópska efnahagssvæðisins (EES). Það er einnig skerðing á frelsi að nota sameiginlega kvarða um mál og vog. Því er metrakerfið notað til þess að allir hlutaðeigandi tali og hafi sameiginlegan skilning í viðskiptum. Einhverjum kann að þykja það frelsisskerðing að ekki skuli notaðir faðmar og ýmsar tegundir af mílum í mælingum á lengdum og vegalengdum. Víst er að metrakerfið í mál og vog einfaldar viðskipti jafnframt því að draga úr viðskiptakostnaði.

Frelsi fyrirtækja á markaði er háð sömu skerðingum og frelsi einstaklinga. Það kann að vera rétt sé að setja stórum aðilum meiri skorður en smáum. Dómstólar eru að öðru jöfnu til þess að vernda litla fyrir stórum.

Fjárhagslegt frelsi

Ritari hefur eytt starfsævi sinni í að reyna að tryggja einstaklingum fjárhagslegt frelsi, án þess að þeir gangi á rétt hver annars. Löggjafinn setur mörk um hvað megi teljast eðlileg sparifjáreign með því að setja skattfrelsismörk í tekjum af fjáreignum. Þessi sami löggjafi treystir sér ekki til að viðurkenna það að verðbætur eru leiðrétting en ekki tekjur til skattlagningar.

Verkalýðsleiðtogi býsnast yfir því að kr. 50.000.000 lán skuli hækka um kr. 465.000 einn mánuðinn en gleymir því að eignin til tryggingar láninu hækkar langt umfram þessar kr. 465.000. Og greiðslubyrðin breytist óverulega með tilliti til launa. Þessum verkalýðsleiðtoga finnst réttlátt að skerða frjálsan sparnað barna og þvingaðan sparnað eldri borgara í lífeyrissjóðum.Þegar á reynir er það fjárhagslegt sjálfstæði sem skilur þar á milli.

Vantrúaðir og duttlungar

Sennilega er það veikleikamerki að reyna að telja vantrúuðum hughvarf. Verkalýðsleiðtogar með takmarkað umboð fara sínu fram.

„Það þarf mikla víðsýni og andlegan þroska að til að kunna að skilja frelsið og rugla því ekki saman við alskonar duttlúnga og heimskulega fyrirtekt í einstaklingum, eða bara vanþakklæti og ósvífinn hugsunarhátt.“

Eða þurfa sjálfstæðar og frjálsar manneskjur kristindóm?