Grunnstoðir seiglu í norrænu samfélagi

Víða um heim er nú þrengt að tjáningarfrelsi og akademísku frelsi í auknum mæli. Í stríði Rússlands gegn Úkraínu hafa fleiri en 485 menningarminjar verið eyðilagðar síðan í febrúar 2022 og í Bandaríkjunum undir stjórn Trumps hefur verið ráðist að menningarstofnunum og háskólum með alvarlegum hætti. Samnefnarinn í þessum aðgerðum er hræðsla við hinn ótvíræða mátt sem býr í listum og menningu – mátt sem ögrar íhaldssömum gildum, sé honum leyft að flæða óhindrað. Þótt þversagnakennt megi virðast eru árásirnar til vitnis um hið mikla vægi sem listir og menning hafa – og í dag þörfnumst við þessara greina meir en nokkru sinni fyrr. Það er því sjálfgefið forgangsmál að standa vörð um frelsi innan þeirra.

Ógnir við listrænt frelsi leynast einnig nær okkur. Víðs vegar í Evrópu – einnig innan Norðurlanda – má sjá viðleitni til að hafa áhrif á, takmarka eða í versta falli ritskoða listræna tjáningu. Ný skýrsla frá Kulturanalys Norden sýnir að ráðist er að listamönnum og rithöfundum alls staðar á Norðurlöndum – og ekkert síður á Íslandi en annars staðar. Mörg þeirra sem orðið hafa fyrir slíkum árásum upplifa að listrænu frelsi þeirra séu settar skorður. Um leið lýsir fólk því að árásirnar hafi hreint og beint eflt staðfestu þess og vilja til að halda áfram að tjá sig.

Í hinu opinbera samstarfi Norðurlandaríkja hafa menningarmál gegnt lykilhlutverki frá upphafi. Með stofnun Norræna hússins árið 1968 var markmiðið að byggja brú milli Íslands og hinna norrænu landanna – mynda menningartengsl til að sameina fólk og skapa vettvang til funda á grundvelli lista og sameiginlegrar tjáningar. Nú hefur húsið verið slíkt sameiningarafl í bráðum 60 ár.

Listafólk og fólk sem starfar í menningargeiranum á Norðurlöndum vill leggja sitt af mörkum til að byggja upp sjálfbært og lýðræðislegt samfélag. Það er sameiginleg ábyrgð okkar að skapa forsendur þess að það sé mögulegt. Listir og menning verða að fá það rými sem þessar greinar eiga skilið – ekki aðeins sem verkfæri til að þjóna markmiðum annarra fagsviða, heldur sem grundvallarundirstöður fyrir viðnámsþolið norrænt samfélag þar sem við stöndum sterk saman og verjum sameiginleg gildi okkar.

Því hefur Norræna húsið ákveðið að í ár verði lögð áhersla á þemað List og lýðræði. Þann 20. maí stöndum við fyrir kynningu á skýrslu Kulturanalys Norden; Hótanir, ofbeldi og áreitni gagnvart listamönnum og rithöfundum á Norðurlöndum. Að kynningu lokinni fara fram pallborðsumræður með fulltrúum listafólks frá Norðurlöndum og Evrópu. Fleiri viðburðir munu fylgja í kjölfarið síðar á árinu, meðal annars með þátttöku barna og ungmenna. Með þemanu List & lýðræði viljum við ekki aðeins beina sjónum að þeim áskorunum sem eru til staðar – heldur einnig hvetja til aðgerða og langtíma skuldbindinga við opið og frjálst menningarlíf á Norðurlöndum.