Safnasafnið fagnar 30 árum

Safnasafnið fagnar 30 ára afmæli í ár og af því tilefni hefur það sett upp 14 nýjar og endurbættar sýningar, bæði inni og úti. Níels Hafstein myndlistarmaður og Magnhildur Sigurðardóttir geðhjúkrunarfræðingur stofnuðu safnið 17. febrúar 1995 og hófu rekstur þess af alvöru í gamla Þinghúsinu á Svalbarðsströnd. Þá þótti það furðu sæta að stofna sérstakt safn utan um verk alþýðulistamanna. Níels segir að viðhorf almennings til þeirra hafi breyst töluvert á þessum þremur áratugum.

„Þá voru verk þeirra kölluð föndur og því ákveðin ögrun að berja niður fordóma og afla alþýðulistinni fylgis,“ segir Níels. „Á fyrstu sýningunni okkar hengdum við á veggina hluti sem komu fólki á óvart eins og textílverk á borð við stólasessur, púða, teppi og útsaumaðan poka undir óhreint tau. Fólki fannst furðulegt að vera að flagga þessu. Við tókum þarna nýjan pól í hæðina og kynntum til sögunnar listaverk sem áður voru talin til nytjahluta. Þetta sögðum við þá og höfum gert alla tíð síðan. Við erum 22 árum á undan öðrum listasöfnum beggja vegna Atlanshafsins með því sýna saman verk eftir lærða og leika listamenn.

Voru í björgunarleiðangri

Eftir því sem á leið sinntum við rannsóknum og útgáfu bóka í auknum mæli því safneignin kallaði á það. Hún er afar stór og byggist að miklu leyti á gjöfum. Við erum líklega með eitt stærsta textílsafnið á landinu sem telur hátt í 4.000 stykki. Þá eru teikningarnar í kringum 120 þúsund, skúlptúrarnir skipta þúsundum og önnur verk hundruðum, eða samtals um 150.000 frumdrög og fullbúin verk. Það er mikil ábyrgð sem fylgir því að taka við gjöfum og við veljum því það sem við teljum okkur geta nýtt til góðs og hafi áhrif út á við.“

„Þegar við fórum af stað var söfnunin markviss björgunarleiðangur. Ég tók eftir því að víða í gluggum voru listgripir sem höfðuðu til okkar en skein sólin á þá og því ljóst að hún myndi eyðileggja þá með tímanum, upplita og þurrka. Eldri listamenn fengust þá nokkuð við þá iðju að búa til verk sem urðu að leikföngum fyrir börn. Við sáum fram á að þau myndu hverfa með tímanum og lögðum því áherslu á söfnun þeirra. Í framhaldinu ferðuðumst við um landið til að kynnast fólki og afla upplýsinga um hvað væri til á völdum bæjum, urðum margs vísari og eignuðumst vini.

Við höfum gefið út 11 sýnisbækur safneignar sem eru annaðhvort í tengslum við aðaleignina eða sérstakar stofur um ákveðna listamenn. Við stofnuðum til dæmis stofu um Bjarna H. Þórarinsson sem er nýlátinn og heitir Þvílíkasafnið. Nokkrum dögum áður en hann andaðist hringdi ég í hann og sagði honum frá því að við sýndum stórvirki hans sem heitir „Þróunarvíðróf“, 24 blýantsteikningar af vísirósum sem eru afkaplega fallegar og mikil vinna í hverju blaði. Fólk tekur andköf þegar það sér þær svona margar. Þá erum við með stofu um Thor Vilhjálmsson rithöfund og efndum til sýningar á teikningum í ár í tilefni af aldarafmæli hans.“

Rifu niður veggi

Mikið verður um að vera á vegum Safnasafnsins í sumar en nefna má einkasýningar á verkum látinna listamanna og sýningu í Reykjavík í samstarfi við Nýlistasafnið á hundruðum verka eftir 28 listamenn. Þá lánar safnið einnig Hafnarborg og Gljúfrasteini verk.

„Við tókum okkur til og rifum niður veggi, bjuggum til nýjan sal og færðum bókasafnið í minna rými sem við máluðum dökkrautt. Fólk stendur bara í gættinni og hrópar „Vá!“, og vill ekki fara þaðan í bráð. Nú stendur yfir stór sýning á verkum eftir Ísleif Konráðsson sem er löngu tímabær en honum hefur lítið verið sinnt frá áttunda áratugnum. Eins erum við með sýningu á útsaumsverkum Þorbjargar Halldórsdóttur sem var ættuð úr Landeyjum og varð 105 ára. Verk hennar eru nútímaleg því hún saumar út þekktar byggingar á Suðurlandi og texta inn á flötinn. Þá erum við með fallega sýningu á hvítsaumi þar sem unnið er með hvítu í hvítt, með dökkbláum áherslum í upphenginu og við verðum með fyrirlestra, námskeið og fræðslu tengda henni.“

Nýló í stíl við Safnasafnið

„Loks erum við með sýningu á listaverkum og öðrum munum frá Grænlandi til heiðurs grænlenskri menningu. Við vorum í góðu samstarfi við Þjóðminjasafnið og stofnanir í Grænlandi til þess að tryggja að þetta yrði allt rétt fram sett. Borgarbúar fá líka eitthvað fyrir sinn snúð en það verður stór samsýning fyrir sunnan í Nýlistasafninu á verkum eftir breiðan hóp listafólks. Hún verður í stíl við Safnasafnið þar sem farið verður eftir teikningum mínum af skápum, smíðað lítið fjall og bakað fjallagrasabrauð svo eitthvað sé nefnt.“

Hvað er það sem heillar við alþýðulistina?

„Það er náttúrulega þetta barnslega og sjálfsprottna sem allir sjá eða skynja. Alþýðulistamaðurinn hefur lítið sem ekkert nám að baki og fylgist ekki með hræringum erlendis. Hann vill vera í friði, sér kannski eitthvað í sjónvarpi eða kvikmyndum sem hefur þó takmörkuð áhrif á hann. Það eru margar hliðar á myndlistinni almennt sem ég hef flokkað í 15 kerfi með greiningum, til dæmis um þá sem una sér best einir og sækja innblástur í minningar tengdar æsku eða landslagi. Eða fólk sem hefur orðið fyrir áfalli í lífinu, verið útskúfað eða misst ástvini. Listsköpunin er þá viðbragð til að vinna úr sorginni og framsetningin verður átakameiri. Þegar fólk á við geðræn vandamál að etja þá geta verkin orðið mjög beinskeytt.“

Spurður um uppáhaldsalþýðulistamennina segir Níels erfitt að gera upp á milli enda orðnir samgrónir sér en nefnir þó tvo.

„Mér þykir afar vænt um verk eftir vin minn sem var illa haldinn af geðsjúkdómi, Ingvar Ellert Óskarsson, en við eigum mörg hundruð glæsiverk eftir hann. Þá held ég upp á Hrefnu Sigurðardóttur. Hún settist niður við náttborðið sitt með liti og blað, lokaði augunum og hvarf inn í annan heim. Þegar hún rankaði við sér kannaðist hún lítið við að sem blasti við henni, mjög sérstakar og fallegar myndir og verða til sýnis í Nýlistasafninu í sumar.“

Gefa út sögu safnsins

Það er margt fram undan hjá safninu. „Í haust kemur út saga safnsins sem verður ríkulega myndskreytt auk þess sem við vinnum að rannsókn á íslenskri myndlist frá aldamótunum 1901 til 1970+ sem áætlað er að komi út 2027. Þá væri gaman að koma því á framfæri að ég er með verkefni í mótun sem fjallar um fólk sem skreytir sig, hengir utan á sig ýmsa hluti eða málar sig. Með því sker það sig úr, öðlast sjálfstæða tilveru og getur með útliti og framkomu komið einhverju persónulegu á framfæri eða hvatt annað fólk til að vera sjálfstætt í stað þess að elta tískustrauma. Væri mikill fengur að fá fréttir af þessu hugrakka fólki.“

Voru þetta góð 30 ár?

„Þau voru það en mjög erfið og má segja að maður sé hálfheilsulaus eftir þetta streð. Að koma svona safni á framfæri og afla því langra lífdaga er ein mesta þrekraun sem hægt er að lenda í, ekki síst ef opinbert áhrifafólk er manni mótfallið og brýtur stöðugt stjórnsýslulög til að stöðva ævintýraferð safnsins eins og reyndin var margendurtekin. Mun ég koma þeirri sögu á framfæri síðar.

Aftur á móti er þetta launalausa starf gefandi, skemmtilegt og spennandi. Með því að rækta garðinn náum við að halda nafni okkar fólks á lofti og nýjar kynslóðir fá að kynnast því sem áður var og hefur markað djúp spor í líf og list þjóðarinnar frá landnámi. Við höfum kynnst mörgu fólki sem býr til sérstök verk sem hrífa og gleðja, svo ekki sé minnst á ánægða gesti sem knúsa mann og senda fingurkoss í dyrunum,“ segir Níels en sýningar safnsins standa til 21. september.