Þungt högg fyrir landsbyggðina

Greining, sem KPMG vann fyrir Samtök sjávarútvegssveitarfélaga og kynnt var á föstudag, leiðir í ljós að áhrif áformaðrar hækkunar veiðigjalda eru mun víðtækari og djúpstæðari en haldið er fram í stjórnarfrumvarpi Hönnu Katrínar Friðriksson atvinnuvegaráðherra og greinargerð þess.

Í greinargerð atvinnuvegaráðherra er fullyrt án sérstaks rökstuðnings eða eiginlegrar greiningar að áhrifin verði óveruleg. Greining KPMG segir allt aðra sögu: að í tugum sveitarfélaga við sjávarsíðuna sé rekstrargrundvöllur atvinnulífsins í húfi, með yfirvofandi tekjutapi fyrir sveitarfélögin sjálf.

Stórhækkun fyrsta skrefið

Fram kemur í greiningu KPMG að heildarhækkun veiðigjalda mun samkvæmt frumvarpinu nema 7,9 milljörðum króna að teknu tilliti til breytts frítekjumarks, sem er nokkru lægra en upphaflegar fyrirætlanir sögðu til um.

Þá ber hins vegar einnig að líta til orða Kristrúnar Frostadóttur forsætisráðherra á Alþingi hinn 7. apríl um að þessi hækkun væri aðeins fyrsta skrefið. Er sú hækkun ein þó margfalt stórkarlalegri en formaður Samfylkingarinnar hafði boðað í kosningabaráttu.

Til þess að taka af öll tvímæli um það tók Dagur B. Eggertsson samflokksmaður hennar, sem þó greinir á við hana um eitt og annað, heilshugar undir þau orð á síðum Morgunblaðsins síðasta þriðjudag, og ítrekaði að fleiri slíkra skrefa væri að vænta, það væri „sjálfsagt réttlætismál“.

Villandi samtölur og meðaltöl

Af þessari tæplega 8 milljarða króna hækkun veiðigjalda í fyrsta skrefinu, leggjast um 90% á fyrirtæki í aðeins átta sveitarfélögum, eins og sjá má á meðfylgjandi grafi.

Sumum þykir eflaust nóg um, en það segir þó enn ekki alla sögu.

Mörg sjávarútvegsfyrirtæki eru skráð með aðsetur í Reykjavík, á Akureyri eða í Vestmannaeyjum, en reka verulegan hluta starfsemi sinnar í öðrum sveitarfélögum á borð við Vopnafjörð, Grýtubakkahrepp eða Langanesbyggð. Það eru fámennar byggðir, þar sem sjávarútvegurinn vegur hlutfallslega mjög þungt, en lítið má út af bera til þess að sjávarútvegsfyrirtækin þurfi að grípa til ráðstafana.

Það er þar sem áhrifanna mun greinilegast gæta, hvort sem störfum þarf að fækka, draga úr viðhaldi, fresta eða hætta við fjárfestingu. Í fámennum byggðum munar mikið um hvert starf og hvert verkefni, en við bætist að um leið minnka útsvarstekjur sveitarfélaga en útgjöld þeirra ekki.

Þrjár milljónir eða 500

Dæmið um Vopnafjörð er lýsandi. Þótt hækkunin á veiðigjöldum þar sé aðeins talin nema 3 milljónum króna samkvæmt frumvarpinu er raunveruleg áhrifatala yfir 500 milljónir króna, þar sem Brim hf., með aðsetur í Reykjavík, rekur umfangsmikla atvinnustarfsemi á staðnum og greiðir t.d. ríflega 15% af öllum fasteignagjöldum í sveitarfélaginu.

Í Vopnafirði starfa nú 105 manns við fiskveiðar og vinnslu, og sjávarútvegur stendur undir 36,5% allra staðgreiðsluskyldra launagreiðslna. Við blasir að jafnvel smávægilegasta hagræðing hjá fyrirtækinu gæti reynst afdrifarík fyrir bæði einstakar fjölskyldur og byggðarlagið í heild.

Nú þegar eru áform Brims um 8-12 milljarða króna fjárfestingu komin í biðstöðu vegna óvissu um rekstrarskilyrði, en um leið er fjárfesting sveitarfélagsins í stækkun hafnarinnar í bráðri hættu.

Einsleit byggðarlög viðkvæm

Greiningin sýnir með afgerandi hætti það sem flestum mætti vera ljóst, að í fjölmörgum byggðarlögum er sjávarútvegur burðarás atvinnulífsins og í sumum tilfellum beinlínis yfirgnæfandi. Sú starfsemi elur af sér aðra, svo mikilvægi sjávarútvegsgreinarinnar er nær örugglega vanmetið ef eitthvað er.

Í Langanesbyggð eru 44% launatekna vegna sjávarútvegs; í Grýtubakkahreppi 39,7%. Ef rekstur fyrirtækja þar þrengist, mun umsvifalaust draga úr tekjum sveitarfélaganna, og í einstaka tilvikum – þar sem stór hluti fasteigna- og hafnargjalda kemur frá einum aðila – er fjárhagslegum grundvelli sveitarfélagsins beinlínis stefnt í hættu með illa ígrundaðri skattahækkun að sunnan.

Það á ekki síst við um minni sveitarfélög eins og Snæfellsbæ, þar sem sex fyrirtæki verða fyrir verulegum áhrifum og sjávarútvegur stendur undir 48% staðgreiðsluskyldra launa. Þessi sex fyrirtæki bera samkvæmt greiningu KPMG helming af allri væntanlegri veiðigjaldahækkun í bænum. Í Suðurnesjabæ er svipað uppi á teningnum: þar eru tvö fyrirtæki sem verða fyrir þungum áhrifum og bera ábyrgð á nánast allri hækkun veiðigjalda í sveitarfélaginu.

141 fyrirtæki í hættu

Í greiningu KPMG kemur fram að 141 sjávarútvegsfyrirtæki verði fyrir „verulegum áhrifum“ – það er að veiðigjöldin nemi 80% eða meira af meðalhagnaði þeirra síðustu þrjú ár. Það er ekkert smáræði.

Þessi fyrirtæki bera þó aðeins 12,2% af heildarhækkun gjaldanna, sem bendir til að þau séu fráleitt stærst í sniðum, en áhrifin á þau geta engu að síður orðið grafalvarleg. 14 þessara fyrirtækja eru með aðsetur á höfuðborgarsvæðinu, en 127 eru úti á landi. Þar á meðal eru fjölmörg fyrirtæki í sveitarfélögum sem þegar glíma við viðkvæmar að ekki sé sagt brothættar byggðaforsendur.

Gögnin sem vantaði

Kannski kemur þó mest á óvart við þessa greiningu KPMG fyrir Samtök sjávarútvegssveitarfélaga að hún hafi komið einhverjum á óvart.

Frá upphafi hefur verið bent á að frumvarpið hafi verið vanbúið, að þar hafi vantað margvísleg gögn eða greiningar. Á það var meðal annars bent af sérfræðingum matvælaráðuneytisins (nú atvinnuvegaráðuneytisins), sem fram komu í minnisblöðum þeirra til hinna tilvonandi stjórnarflokka meðan á stjórnarmyndun stóð í desember.

Þrátt fyrir að hagaðilar á borð við Samtök sjávarútvegssveitarfélaga og Samtök sjávarútvegsfyrirtækja (SFS) kvörtuðu ákaflega undan því að slík gögn og greiningar sárvantaði til þess að unnt væri að taka málefnalega afstöðu til frumvarpsdraganna og móta umsagnir um þau, var ekki brugðist við því.

Augljóst er að frumvarpið þurfti að fela í sér staðbundna áhrifagreiningu fyrir hin ýmsu sveitarfélög, þau eru afar misjöfn að stærð, gerð og staðsetningu, að ekki sé minnst á vægi útgerðar. Hvers konar breytingar myndu því ávallt hafa mismikil áhrif.

Nauðsynlegra gagna aflað

Það var ástæðan fyrir því að Samtök sjávarútvegssveitarfélaga réðust í að láta KPMG gera þessa greiningu fyrir sig. Eins og Íris Róbertsdóttir, bæjarstjóri í Vestmannaeyjum og formaður samtakanna, lýsti í samtali við blaðið á föstudag, höfðu samtökin ekkert val. Ráðherra aflaði ekki gagnanna, en þau væru bráðnauðsynleg til þess að meta afleiðingar frumvarpsins og móta afstöðu til þess fyrir einstakar byggðir.

„Það vantaði upplýsingar greindar niður á sveitarfélög. Meðaltöl gefa ekki rétta mynd af áhrifunum,“ sagði Íris og játaði að því miður kæmi niðurstaða greiningarinnar ekki á óvart.

Í frumvarpinu og greinargerð þess voru aðeins dregin upp meðaláhrif – sem hafa ljóslega lítið að segja fyrir einstakar byggðir og reyndust öldungis ófullnægjandi þegar horft er til raunverulegs rekstrarumhverfis út um land. Meðaltöl segja lítið þegar heilu samfélögin byggja á einum atvinnuvegi.

Vítahringur veikra byggða

Greining KPMG bendir til að áhrifin geti orðið margföld í gegnum keðjuverkun: samdráttur í útgerð leiði til færri starfa, minni framleiðslu, minni fjárfestinga – og að lokum lægri skatttekna og skerts þjónustustigs. Það er vítahringur sem byggðarlög, sem þegar standa höllum fæti, hafa takmarkaða burði til að brjótast út úr.

Með hækkuðum álögum án þess að horfa til svæðisbundinna afleiðinga er hætta á að undirstöður sjávarbyggðanna veikist – og með þeim dregur úr fjölbreytileika, jafnvægi og bráðnauðsynlegri verðmætasköpun í atvinnulífi þjóðarinnar, að ekki sé minnst á blómlegt atvinnulíf og hagsæld fólks í hinum dreifðu byggðum.

Byggt á opinberum gögnum

Markmið greiningar KPMG var að taka saman gögn og upplýsingar sem nýst gætu Samtökum sjávarútvegssveitarfélaga við gerð umsagnar um frumvarp til laga um breytingar á veiðigjöldum. KPMG hefur ekki aðkomu að gerð umsagnarinnar að öðru leyti. Greiningin byggðist á opinberum gögnum úr frumvarpinu, frá Fiskistofu og Hagstofu Íslands.