Hví einfalda þegar hægt er að flækja?

Það er sérstakt að menningarráðherra gefi sér ekki tíma til að móta eigin stefnu í óperumálum heldur endurflytji í hasti slæmt frumvarp annars ráðherra úr annarri ríkisstjórn um ríkisóperu. Sama frumvarp dagaði uppi í fyrra enda mætti það andstöðu þingmanna úr Viðreisn, Flokki fólksins, Sjálfstæðisflokki og Miðflokki.

Að tveir fyrstnefndu flokkarnir telji frumvarpið nú gott til stuðnings er skrítið þegar litið er til þess að í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar er ekki minnst á stofnun ríkisóperu – ekki minnst á óperu yfirleitt. Aðeins er talað um myndarlegan stuðning við menningu en að forgangsverkefnið sé að:

Hagræða

Einfalda stjórnsýslu

Sameina stofnanir

Með frumvarpinu blæs ráðherra á þetta leiðarljós.

Í stað hagræðingar er valið óhagkvæmasta rekstrarformið – ríkisrekstur

Í stað einföldunar er valin stjórnsýsluleg flækja sem ógerlegt er að teikna upp í skipuriti

Í stað fækkunar stofnana er lögð til ný ríkisstofnun með margföldum starfsmannafjölda frá því sem þekkst hefur í íslenskum óperuheimi

Byrjum á hagræðingunni

Ráðherra leggur til að óperustarfsemi á Íslandi sé sett undir lög og færð undir beina stjórn ráðherra með nýrri stofnun. Þetta er það rekstrarform sem algengast var á 19. öld en er að mestu horfið á Vesturlöndum enda úr takti við frjálslynda lýðræðishugsun. Léttara rekstrarform er orðið ráðandi sem byggist á lágum föstum kostnaði en hærri breytilegum kostnaði í takt við umfang viðburða. Víðast hvar er um að ræða ríkisstyrkt hlutafélög eða sjálfseignarstofnanir með eigin stjórnir og þannig var það á Íslandi í þau 44 ár sem Íslenska óperan naut stuðnings ríkisins. Þannig er það til dæmis í Noregi, Svíþjóð, Bretlandi og Írlandi. Í Austur-Evrópu, svo sem Tékklandi, er unnið að því að færa ríkisóperur í nútímalegri, vestræn rekstrarmódel í seilingarfjarlægð frá ráðuneytum.

Og af hverju vilja flestar þjóðir nota þetta léttara rekstrarform?

1. Hagkvæmasta nýting fjármagns. Ríkið fær meira fyrir minna.

2. Ríkið er ekki jafn bundið við fastar fjárveitingar.

3. Starfsemi er haldið í seilingarfjarlægð frá ríkinu með eigin stjórn.

Hvers vegna ráðherra vill fara gegn alþjóðastraumum og stefnu ríkisstjórnarinnar og koma óperuflutningi undir óhagkvæman ríkisrekstur er erfitt að sjá. Lítið er um raunveruleg rök í greinargerð frumvarpsins.

Ný ríkisstofnun

Í greinargerðinni er hamrað á að ekki sé verið að koma á fót nýrri ríkisstofnun. Óperan heyrir jú undir Þjóðleikhúsið, eða hvað?

Í frumvarpinu segir (2. gr. b): „Ráðherra skipar óperustjóra …“ Og síðar: „Óperustjóri heyrir undir þjóðleikhússtjóra í skipuriti og skal eiga samráð við hann um gerð fjárhagsáætlana og meiri háttar ákvarðanir er varða óperuna.“ Þetta þýðir að óperustjóri lýtur ekki stjórn þjóðleikhússtjóra, sem hvorki getur ráðið, tekið fram fyrir hendur á né sagt upp „undirmanni“ sínum. Samráð felur ekki annað í sér en samtal. Þjóðleikhússtjóri, sem ber ábyrgð á rekstri Þjóðleikhúss, ber ekki ábyrgð á starfsemi sem þó mun hafa veruleg áhrif á rekstur, ásýnd og álit stofnunarinnar sem hann stjórnar. Hann skal því láta sér lynda að vinna með undirmanni sem hann hefur ekkert boðvald yfir og sitja uppi með afleiðingar af því sem miður kann að fara hjá óperustjóra. Í heilbrigðum rekstri gengur svona fyrirkomulag ekki.

Í greinargerð er áhersla á að ekki sé verið að koma á fót nýrri ríkisstofnun. Sagt er að óperan verði stofnuð sem hluti af Þjóðleikhúsinu en þó ekki sem deild því óperan á að vera fjárhagslega sjálfstæð og óháð leikhúsinu. Framlag ríkisins fer beint inn á reikning óperunnar og sama á við um miðasölutekjur. Óperustjóri er ráðinn af ráðherra. Óperan ræður beint til sín starfsfólk, sem ekki verður starfsfólk Þjóðleikhússins. Óperan verður þannig með eigin kennitölu, eigin fjárhag, eigin bankareikning, eigin launagreiðslur, eigið bókhald og þá með eigin endurskoðun og ársreikning. Hún ber þannig öll einkenni sjálfstæðrar stofnunar, er ný sjálfstæð ríkisstofnun þótt hún feli sig á bak við gardínur í Þjóðleikhúsinu.

Hvað svo með einföldun á stjórnsýslunni?

Með því að færa óperuna undir Þjóðleikhúsið án þess að starfsemin lúti stjórn þjóðleikhússtjóra heldur stýringu ráðherra verður til stjórnunarleg óreiða sem gengur gegn góðum stjórnarháttum. Hver ræður hverju er á huldu. Við munum vandræðaganginn í fyrra þegar enginn vissi hver væri yfirmaður vararíkissaksóknara! Tvö lögfræðiálit þurfti til að finna út úr því. Ég hef ekki hitt þann stjórnsýslufræðing eða nokkurn annan sem mælir með slíkri skipan. En þetta finnst ráðherra fínt, en nokkuð flókið og því ætlar hann að bjarga með reglugerðum. Við þurfum líka góðan skammt af ráðherraræði. Ráðherra hefur ekki aðeins boðvald yfir óperustjóra heldur á hann að stjórna flestum málefnum óperu með reglugerðum um:

Starfsemi óperu á flestum sviðum, s.s. hlutverk hennar í þróun íslenskra verka og samstarf við aðra aðila.

Samstarf og hlutverkaskiptingu óperustjóra og þjóðleikhússtjóra.

Gerð fjárhagsáætlana og hvernig óperan og Þjóðleikhúsið eiga að koma sér saman um gerð þeirra og eftirlit.

Ráðningar starfsfólks hjá óperunni.

Annan samrekstur Þjóðleikhúss og óperu.

Fyrirkomulag við ákvörðun um skiptingu sameiginlegs kostnaðar.

Samráð óperunnar og Þjóðleikhússins um verkefnaval.

… og skipa samstarfsnefnd til að kanna möguleika á og meta ávinning af auknum samrekstri fag- og stoðdeilda. Tæp þrjú ár á það að taka!

Ég fullyrði að hvergi í vestrænni stjórnsýslu þykir við hæfi að ráðherra standi í svona vafstri. Það gera starfsmenn og stjórnir og það í seilingarfjarlægð frá ráðuneyti. Í heilbrigðum rekstri er ljóst frá byrjun hver gerir hvað og hver ber ábyrgð en hér er á ferðinni eitthvað allt annað.

Svona þunglamaleg stjórnun fellur engan veginn að nútímaviðhorfum til opinbers rekstrar og ég ímynda mér ekki að þær ágætu konur sem sömdu stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar hafi átt við svona flækju þegar talað var um einfaldari stjórnsýslu.

Fyrir þessi atriði, dýrt rekstrarform, stofnanamyndun, ráðherraræði og óskýrleika í stjórnun, er frumvarpið slæmt. Menningarráðherra hefur örugglega háleit markmið um óperu á Íslandi. Þeim getur hann öllum náð með mun einfaldari og hagkvæmari hætti og þarf ekki einu sinni að breyta lögum.

Hann getur gert eins og Norðmenn og Bretar og rekið óperu í sjálfseignarstofnun. Undir því formi hafa listastofnanir starfað á Íslandi og reynslan er góð.

Hann getur gert eins og Svíar og stofnað ríkisstyrkt hlutafélag um rekstur óperu.

Vilji hann í alvöru að Þjóðleikhúsið taki yfir óperuflutning getur hann hætt að ganga í kringum heita grautinn og falið húsinu verkefnið með einföldum fyrirmælum og fjárframlagi.

En svo má auðvitað flækja málið með lögum og búa til nýja stofnun undir stjórn ráðherra og segja hana bæði vera hluta og ekki hluta af Þjóðleikhúsinu. Hann yrði reyndar sá fyrsti á okkar tímum í okkar heimshluta sem dytti þetta form í hug frá því það var síðast notað árið 1955 í Þýska alþýðulýðveldinu. En eflaust má sannfæra þingheim um að hér felist hin eina sanna hagræðing, einföldun og fækkun stofnana.