Skuldahengjan ógnar

Þrátt fyrir röð áfalla frá árinu 2020 hefur hagkerfi heimsins sýnt ótrúlega seiglu. En rýmið til mistaka er að minnka. Heildarskuldir á heimsvísu eru nú næstum 25% hærri en þær voru fyrir kórónuveirufaraldurinn, en þá voru þær þegar í sögulegu hámarki. Þessi skuldaþungi gæti grafið undan getu allra hagkerfa til að verja sig gegn nýjasta áfallinu: hærri viðskiptatollum.

Þó að skuldir séu mikilvægar til að knýja hagvöxt ætti að líta á þær sem eins konar frestaða skattlagningu. Með því að taka lán frekar en að skattleggja geta stjórnvöld gert langtímafjárfestingar sem gagnast skattgreiðendum framtíðar án þess að leggja byrðar á núverandi kynslóð; eða þau geta stutt við hagvöxt og tekjur í efnahagskreppu, þegar skattahækkun myndi aðeins auka niðursveifluna.

Að lokum verður þó að greiða skuldirnar, og ef þjóðartekjur vaxa ekki hraðar en lántökukostnaðurinn verður að hækka skatta til að greiða skuldirnar. Viðvarandi háar skuldir verða þannig hindrun fyrir efnahagslegum framförum.

Þessi hindrun hefur sjaldan verið stærri. Á síðustu 15 árum hafa þróunarlönd ánetjast skuldum, sem þau söfnuðu á methraða: sex prósentustig af landsframleiðslu á ári að meðaltali. Slík hröð skuldasöfnun endar oft með hörmungum. Reyndar eru um helmingslíkur á að þær muni valda fjármálakreppu.

Ofan á þetta hefur hraðasta vaxtahækkun í fjóra áratugi átt sér stað. Lántökukostnaður tvöfaldaðist hjá helmingi allra þróunarríkja, þar sem nettóvaxtakostnaður sem hlutfall af tekjum ríkisins jókst úr innan við 9% árið 2007 í um 20% árið 2024. Það eitt og sér telst kreppa.

Þó að heiminum hafi hingað til tekist að forðast altækt fjármálahrun eins og varð á árunum 2008-2009 eru of mörg þróunarlönd nú föst í vítahring. Til að greiða af skuldum sínum eru mörg þeirra að skera niður fjárfestingar í menntun, heilbrigðisþjónustu og innviðum sem þau þurfa til að tryggja framtíðarhagvöxt.

Þetta á sérstaklega við um þau 78 fátæku ríki sem eiga rétt á að taka lán frá Alþjóðaframfarastofnun Alþjóðabankans. Í þessum löndum býr fjórðungur mannkynsins og stór hluti af þeim 1,2 milljörðum ungmenna sem munu hefja störf á heimsvísu á næstu 10-15 árum. Samt sem áður hafa stjórnmálamenn um allan heim kosið að storka örlögunum með því veðja á að hagvöxtur í heiminum muni aukast – og að vextir muni lækka – um nægilega mikið til að aftengja skuldasprengjuna. Reynslan sýnir að sú ákvörðun byggir á óskhyggju umfram raunsæi.

Slíkt aðgerðaleysi er skiljanlegt. Það hefur verið afar erfitt að hanna kerfi fyrir tuttugustu og fyrstu öldina sem getur tryggt sjálfbærni alþjóðlegra skulda og hraða endurskipulagningu skulda fyrir ríki sem þurfa á því að halda. Án slíks kerfis hefur framþróun síðustu ára verið of hæg til að afstýra vaxandi skuldahættu.

En heimurinn hefur ekki efni á enn einum áratug af stefnuleysi og afneitun þegar kemur að skuldum. Ef núverandi stefnu er haldið til streitu mun hagvöxtur í heiminum ekki aukast í bráð, sem þýðir að hlutfall ríkisskulda af landsframleiðslu mun líklega hækka það sem eftir er þessa áratugar.

Viðskiptastríð samtímans og metóvissa í stefnumótun hafa aðeins gert horfurnar verri. Í upphafi árs 2025 spáðu hagfræðingar einum rómi 2,6% hagvexti í heiminum á þessu ári. Sú tala er nú komin niður í 2,2% og er næstum þriðjungi lægri en meðaltal áranna 2010-2019.

Vextir munu heldur ekki lækka. Í þróuðum hagkerfum er gert ráð fyrir að vextir sem seðlabankar ákveða verði að meðaltali 3,4% á þessu ári og því næsta, meira en fimm sinnum hærri en ársmeðaltalið á milli 2010 og 2019. Þetta mun auka erfiðleika þróunarríkja. Til að efla hagvöxt og þróun á næstu fimm árum, á tímum takmarkaðra opinberra auðlinda, mun þurfa að virkja fjárfestingar úr einkageiranum til fulls.

Ólíklegt er þó að erlent einkafjármagn muni streyma inn í mjög skuldsett hagkerfi með veikar vaxtarhorfur. Einkafjárfestar munu réttilega gera ráð fyrir að allur hagnaður af hagvexti verði einfaldlega skattlagður til að greiða skuldir. Því ætti lækkun skulda að vera forgangsverkefni þróunarríkja með viðvarandi hátt skuldahlutfall af landsframleiðslu.

En við þurfum líka skýra sýn á víðtækara vandamál; það er brýnt að uppfæra hið alþjóðlega matskerfi til að meta sjálfbærni skulda landa. Núverandi kerfi hneigist of mikið til þess að lönd þurfi einfaldlega lán til að halda sér á floti, en raunin er sú að flest lágtekjuríki eru í raun gjaldþrota og þurfa skuldaafskriftir. Ríkisstjórnir þurfa einnig að hætta að taka lán frá innlendum kröfuhöfum; aukning innlendra skulda kæfir frumkvæði einkageirans.

Eftir að skuldir hafa verið lækkaðar er næsta forgangsverkefni að hraða hagvexti. Það er óráðlegt að gera einfaldlega ráð fyrir að hagvöxturinn muni snúa aftur eins og fyrir galdra. Aðgerðum sem hindra viðskipti og fjárfestingar – svo sem tollum og öðrum hindrunum – ætti að vinda ofan af eins fljótt og eins mikið og mögulegt er. Fyrir mörg þróunarríki gæti jöfn lækkun tolla gagnvart öllum viðskiptaríkjum verið hraðasta leiðin til að endurheimta hagvöxt. Þróunarríki hafa einnig mikið að vinna með því að gera reglugerðarumhverfi fjárfestingarvænni. Og þann ávinning er hægt að nota til að færa áherslu hvers ríkis aftur á þróun, sérstaklega með því að auka fjárfestingar í heilbrigðismálum, menntun og innviðum.

Eins og máltækið segir er skynsamlegt að hætta að grafa þegar maður er lentur í holu. Tímabil óvenju lágra vaxta hvatti of mörg ríki til að eyða langt um efni fram. Röð stóráfalla – bæði náttúrulegra og manngerðra – gerði þeim ómögulegt að gera nokkuð annað á síðustu fimm árum. En nú er varfærni nauðsynleg. Ríkisstjórnir ættu að snúa aftur til fyrri viðmiða um hvað telst óhóflegar ríkisskuldir. Köllum það 40-60 hámarkið: 40% af landsframleiðslu fyrir lágtekjuríki, 60% fyrir hátekjuríki, og allir aðrir þar á milli.