Einokun á uppsjávarmarkaði kærð til ESA

Norska fiskvinnslufyrirtækið Pelagia hefur lagt einokunarmál fyrir Eftirlitsstofnun EFTA (ESA), sem haft gæti bein áhrif á frumvarp um fyrirhugaða hækkun veiðigjalda.

Pelagia, sem er eitt stærsta fiskvinnslufyrirtæki Noregs og með starfsemi víða í Evrópu, telur að norska fyrirkomulagið á fyrstu sölu sjávarafurða brjóti gegn EES-samningnum, nánar tiltekið gegn ákvæðum 31. greinar samningsins um Evrópska efnahagssvæðið, sem varðar atvinnufrelsi.

Fyrirtækið, sem einkum fæst við uppsjávarafla, hefur nú kært málið til ESA en það kann að rata til EFTA-dómstólsins áður en yfir lýkur.

Í Noregi er öll fyrsta sala á uppsjávarafla – síld, makríl, kolmunna o.fl. – undir stjórn norska síldarsölusamlagsins Norges Sildesalgslag (NSSL). Samkvæmt lögum er bæði norskum og erlendum kaupendum skylt að eiga viðskipti með uppsjávarfisk samkvæmt skilmálum, söluaðferðum og samræmdu verði, sem NSSL ákveða. Aðallega er um að ræða opinbera rafræna uppboðssölu og ekki er heimilt að gera langtímasamninga.

Pelagia telur að þetta sé í raun lögbundin einokun, sem útiloki möguleika á eðlilegri lóðréttri samþættingu í greininni og fæli erlenda fjárfesta frá fiskvinnslu í Noregi. Þá bendir fyrirtækið á að slíkt fyrirkomulag hefði verið óheimilt skv. regluverki ESB.

Fram er tekið í kærunni að þrátt fyrir að hömlur á erlendu eignarhaldi í sjávarútvegi séu heimilar á Íslandi samkvæmt EES-samningnum eigi það ekki við í Noregi.

Auk skýrra ákvæða samningsins er í kærunni einnig bent á fyrri úrskurði ESA, sem styðji málatilbúnað Pelagia.

Áhrif á veiðigjaldafrumvarp

Norska málið varðar Ísland óbeint og getur reynst afdrifaríkt hér. Frumvarp Hönnu Katrínar Friðriksson atvinnuvegaráðherra um breytingar á veiðigjaldi gerir ráð fyrir að notast verði við verð á uppsjávarafurðum í Noregi sem viðmið til að ákvarða skattstofn fyrir veiðigjald á Íslandi. Að það sé hið „rétta verð“, eins og bæði atvinnuvegaráðherra og Daði Már Kristófersson fjármálaráðherra hafa orðað það.

Í minnisblaði sem matvælaráðuneytið (forveri atvinnuvegaráðuneytis) vann fyrir tilvonandi stjórnarflokka á meðan á ríkisstjórnarmyndun stóð í desember 2024 kemur skýrt fram að verðmyndun á uppsjávarafurðum í Noregi eigi sér stað í þessu einokunarumhverfi, þar sem verð ræðst ekki á frjálsum markaði.

Varað var við því að sú aðferð væri notuð; vafamál væri að norska verðið gæti talist markaðsverð í nokkrum skilningi eða traustur grundvöllur skattálagningar á Íslandi.

Gagnrýni á frumvarpið

Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS) og Samtök atvinnulífsins (SA) hafa í umsögnum sínum um frumvarpið einnig gagnrýnt þessa aðferð af miklum þunga. Þau benda á að norsku viðmiðin séu afleitur grundvöllur íslensks veiðigjalds, enda fyrirkomulagið þar ekki sambærilegt við það sem gildir á Íslandi, þar sem talsverð lóðrétt samþætting er til staðar og verð ræðst að stærstum hluta á markaði.

Þess utan benti SFS á að forsendur atvinnuvegaráðherra væru veikar. Verð fyrir íslenskan makríl hlyti að vera lægra, þar sem aflinn væri af náttúrulegum ástæðum lakari. Það væri raunar stutt og staðfest af löndunum á íslenskum makríl í Noregi. Verð fyrir makríl úr íslenskum skipum hefði að jafnaði verið innan við helmingur af jafnaðarverði norskra makríllandana.

Samkvæmt skýrslu Trond Bjørndal, norsks prófessors í auðlindahagfræði, er verð á makríl í Noregi ekki viðeigandi viðmið fyrir verðmat á íslenskum makríl, í raun er um tvær ólíkar afurðir að ræða. Sama sjónarmið kom einnig fram í umsögn Sildesalgslag.

Hins vegar voru gögn sem ráðherra fékk dr. Sigbjørn L. Tveteraas til þess að taka saman um þessi efni gagnrýnd; hann væri ekki sérfræðingur á þessu sviði og hefði ekki borið markaðina saman eða athugað verðmyndun hér.

Fallist ESA eða EFTA-dómstóllinn á sjónarmið Pelagia og úrskurði að norska fyrirkomulagið brjóti gegn EES-reglum grefur það enn frekar undan rökum fyrir því að byggja íslenskt veiðigjald á erlendu verði.