Ætlum við að selja hráefni og láta verðmætin fara með?

Tillaga stjórnvalda um tvöföldun veiðigjalda kann að virðast réttlætanleg sem leið til að tryggja þjóðinni meiri arðsemi af sameiginlegri auðlind. En gögn um útflutning, vinnslu og markaðsverð sýna að slík hækkun, ef hún verður einhliða, getur veikt vinnslustig og aukið útflutning á óunnum fiski. Þetta gerist ekki vegna stefnumótunar, heldur vegna hagkvæmni. Ef vinnslan verður óhagkvæm hverfur hún einfaldlega.

Ef við lítum sérstaklega til þorsks, verðmætustu villtu fisktegundar Íslands, þá er útflutningur á ferskum heilum þorski árið 2025 3.064 tonn. Tölurnar ná yfir tímabilið janúar til apríl. Á þeim tíma var meðalverð upp á 1.100 kr/kg. Það er verðhækkun frá 2023 (917 kr/kg) og 2024 (1.048 kr/kg) og gefur vísbendingu um sterk markaðsskilyrði. En það er of snemmt að draga ályktanir um þróun ársins í heild.

Vinnsla eykur verðmæti

Það sem við vitum með vissu er að vinnsla eykur verðmæti: Ferskir flakabitar seldust á 2.570 kr/kg fyrstu fjóra mánuði 2025, fersk flök á 2.116 kr/kg, á meðan óunninn ferskur heill þorskur fór á rúmlega 1.100 kr/kg. Sama hráefni – með tvö- til þrefalt verðmæti eftir vinnslu. Þessi þróun endurspeglast einnig innanlands: meðalverð á fiskmörkuðum hækkaði úr 412 kr/kg árið 2024 í 472 kr/kg árið 2025.

Á sama tíma hefur orðið verulegur kvótaniðurskurður í Barentshafi. Þar lækkuðu heildaraflaheimildir úr 453.427 tonnum í 340.000 tonn árið 2025, 25% skerðing. Hlutur Noregs minnkaði úr 212.124 tonnum í 163.436 tonn, með tilheyrandi áhrifum á framboð. Þetta skapar ný tækifæri fyrir íslenskar sjávarafurðir – ef vinnslan helst innanlands.

Norski markaðurinn (Råfisklaget) selur að jafnaði stærri og verðmætari fisk – sérstaklega fyrstu fjóra mánuði ársins þegar þorskurinn er stór, feitur og í góðu ástandi vegna hrygningar. Það skýrir hærra meðalverð. Þar að auki selja norskir útgerðarmenn oft beint til evrópskra vinnslufyrirtækja, sem njóta styrkja og stuðningskerfa Evrópusambandsins.

Verðmætasköpun fer fram við vinnslu – ekki veiði

Á Íslandi eru stærstu kaupendur hvítfisks á fiskmörkuðum sjálfstæðar vinnslur sem þurfa að keppa um hráefni við samþætt fyrirtæki sem bæði veiða og vinna. Þetta hefur áhrif á verðmyndun, aðgengi að hráefni og getu til að skapa verðmæti innanlands.

Útflutningstölur endurspegla þessa stöðu: Ferskur heill þorskur fer á um 1.100 kr/kg. Fersk flök og flakabitar seljast á margföldu verði. Þurrkaður fiskur, eins og klippfiskur, fer á yfir 7.000 kr/kg. Þetta sýnir að raunveruleg verðmætasköpun fer fram við vinnslu, ekki veiði. Það eru afurðir sem byggjast á gæðum, rekjanleika og sérhæfingu sem skapa verðmæti – ekki einungis tonnatala.

Hugmyndin um að miða veiðigjald við norska uppboðsverð er ekki einföld – í þessu tilviki, þegar litið er til þorsks, er fiskurinn almennt stærri, markaðstímabilið afmarkað og kaupandinn oft annar.

Ef veiðigjaldið hækkar einhliða, án þess að tryggja hagkvæmni vinnslu, getur afleiðingin orðið aukinn útflutningur á óunnu hráefni og enn meiri samþjöppun í greininni. Og Ísland færist yfir í að vera hrávörumarkaður eins og Noregur.

Ísland hefur alla burði til að halda stöðu sinni sem leiðandi framleiðsluland í sjávarútvegi með áherslu á gæði, sjálfbærni og vandaða vinnslu. En það gerist ekki af sjálfu sér. Til þess þarf skýra sýn og gögn sem styðja við ákvarðanir. Því skiptir máli að ákvarðanir stjórnvalda séu byggðar á staðreyndum. Og þær staðreyndir eru fyrir hendi, fyrir þá sem hafa aðgang að þeim.

Öll tölfræðileg gögn í greininni eru fengin frá Oceans of Data.