Sjöundármálið frá nýju sjónarhorni

Sett var upp á dögunum skilti við húsið að Leifsgötu 12 í Reykjavík sem sýnir og segir að þar hafi verið Steinkudys sem svo var kölluð. Heitið vísar til þess að á þessum stað, austanvert í Skólavörðuholti, voru huslaðar jarðneskar leifar Steinunnar Sveinsdóttur frá Sjöundá á Rauðasandi í Vestur-Barðastrandarsýslu.

Þarna eru í bakgrunni atburðir á bænum árið 1802 þegar talið er að Steinunn og Bjarni Bjarnason hafi ráðið mökum sínum, þeim Jóni Þorgrímssyni og Guðrúnu Egilsdóttur, bana. Tvíbýlt var á þessum tíma á Sjöundá og samdráttur – ást í meinum – milli Bjarna og Steinunnar, sem var orðin barnshafandi þegar hér var komið sögu.

Hálshögg og heilablóðfall

Af atburðum á Sjöundá urðu löng eftirmál. Sé tekið mið af seinni tíma skrifum og viðhorfum eru líkur á því að við meðferð yfirvalda á máli þeirra Steinunnar og Bjarna hafi sitthvað verið undarlegt, segir Gunnlaugur A. Júlíusson hagfræðingur. Hann er frá Móbergi á Rauðasandi og þekkir vel til þessara sögu af æskuslóðum sínum. Mat hans og fleiri er að rannsókn yfirvalda þessa tíma á málavöxtum hafi verið ábótavant og dómar verið samkvæmt því.

Þau Steinunn og Bjarni voru dæmd til lífláts. Illa gekk þó að manna öxina og tryggja framgang réttvísinnar. Því varð úr að Bjarni var fluttur til Kristjánssands í Noregi, hvar hann var hálshöggvinn í október 1805. Steinunn var hins vegar vistuð í tukthúsinu við Arnarhól í Reykjavík, nú Stjórnarráðshúsi, þar sem hún lést síðsumars 1805, þá 37 ára og sjö barna móðir. Banamein hennar var að öllum líkindum heilablóðfall samkvæmt niðurstöðum krufningar.

„Kastað öllu lauslegu grjóti“

Ótækt þótti samkvæmt ríkjandi viðhorfum snemma á 19. öld að Steinunn fengi saka sinna vegna að liggja í vígðri mold. Því var jarðneskum leifum hennar komið fyrir í stokk og honum komið fyrir á Skólavörðuholti þar sem þá var þjóðleiðin út úr bænum. Fljótlega fór svo að tíðkast að fólk sem þarna átti leið um kastaði steinum á Steinkuduys, sem svo var kölluð, og stækkaði með árum.

„Sú var venja áður að glæpamenn voru dysjaðir hjá alfaravegi og átti hver vegfarandi að kasta steini á dysina. Siður þessi hélst alt fram á daga og eru sumstaðar til háar dysjar. Hefir þangað verið kastað öllu lauslegu grjóti sem í nánd var,“ segir í grein í Morgunblaðinu 10. janúar 1915.

Veturinn 1914–1915 var verið að vinna grjót vegna hafnargerðar í Reykjavík. Vegna þess voru klettar sprengdir í Skólavörðuholtinu og meðal annars nálægt Steinkudys. Þann 8. janúar 1915 var verið að sprengja kletta á umræddum stað og sást þá í endann á stokk eða kistu sem Matthías Þórðarson, þá fornminjavörður, vissi strax að tilheyrði Steinunni. Kistan var opnuð og í henni var voru bein Steinunnar.

Málið er enn lifandi

Mál skipuðust á þann veg að Ólafur Ólafsson, prestur Fríkirkjunnar í Reykjavík, var fenginn til að jarðsetja beinin í kirkjugarðinum við Suðurgötu í Reykjavík. Athöfn þessi átti að vera í þagnargildi, en eðlilega spurðist út hver þarna hefði verið jarðsett. Af því spannst umræða og þótti sumum að Steinunn ætti sögu sinnar ekki að hvíla í vígðri mold. Þau voru að minnsta kosti viðhorf presta Dómkirkjunnar í Reykjavík sem vildu ekki sinna verki.

„Atburðirnir á Sjöundá eru enn lifandi mál sem ræða má út frá ýmsum sjónarmiðum,“ segir Gunnlaugur A. Júlíusson. Gunnlaugur og félagi hans, Jóhann Kristjánsson athafnamaður, hafa talsvert kynnt sér þessa sögu á síðustu misserum. Sá síðarnefndi fann út með heimildaleit meðal annars með samanburði á gömlum og nýlegum kortum að Steinkudys hefði verið þar sem nú er Leifsgata 12. Íbúar þar veittu samþykki sitt fyrir því að setja á vegg úti við götu upp lítið og látlaust málmsteypt skili með sögulegum fróðleik. Höfðu gaman af og einhverjir í þeirra hópi töldu sig meira að segja í hópi afkomenda Steinunnar, en þeir skipta þúsundum. Þá hefur Jóhann Kristjánsson af áhuganum einum og án allra tengsla við sögupersónur gert leiði Steinunnar í kirkjugarðinum i Suðurgötu til góða. Þar hefur verið komið upp minnisvarða, sem afhjúpaður verður í dag, fimmtudag.