Byggðastuðningur eða áhugamál?

Strandveiðikerfið var sett á laggirnar árið 2009 með skýrum samfélagslegum markmiðum: að tryggja aðgengi smábátaeigenda að fiskveiðum án kvóta, styðja við sjávarbyggðir, skapa árstíðabundin atvinnutækifæri og stuðla að sjálfbærri nýtingu fiskistofna. Markmiðin voru göfug – að nýta fiskinn í þágu heimabyggða og efla atvinnulíf í brothættum byggðum landsins.

En fimmtán árum síðar er ljóst að raunveruleikinn hefur þróast á annan veg. Í stað þess að vera burðarás í atvinnulífi sjávarbyggða hefur strandveiðikerfið í auknum mæli orðið vettvangur fyrir einstaklinga sem stunda veiðar sem aukastarf eða áhugamál – oft án tengsla við viðkomandi byggðarlög. Þetta vekur spurningar: Er kerfið enn raunverulegt byggðaaðgerðatæki eða hefur það þróast í eitthvað allt annað?

Margir þeirra sem nýta sér strandveiðikerfið í dag búa ekki í þeim byggðarlögum sem þeir landa í. Þeir greiða útsvar annars staðar og aflinn er gjarnan fluttur burt til vinnslu – jafnvel úr landi. Þannig nýtur viðkomandi sveitarfélag hvorki atvinnusköpunar né tekna, þrátt fyrir að bera kostnað af hafnaraðstöðu og þjónustu. Þetta gengur þvert á upphaflegan tilgang kerfisins og dregur úr réttlætingu þess að strandveiðar njóti sérstöðu innan fiskveiðistjórnarkerfisins.

Þá er nýliðun í strandveiðum lítil. Meðalaldur veiðimanna er um 60 ár og fáir yngri aðilar koma inn í greinina. Í stað þess að vera inngönguleið fyrir nýja sjómenn hafa strandveiðar í auknum mæli orðið tímabundin aukastarfsemi fólks í öðrum greinum – kennara, tannlækna og eftirlaunaþega. Þetta dregur úr vægi strandveiða sem raunverulegs atvinnuúrræðis og veikir byggðasjónarmiðin sem réttlættu kerfið í upphafi.

Að auki ríkir nú verulegt ósamræmi milli fjölda báta með leyfi og þess aflamagns sem strandveiðikvótinn nær yfir. Ef miðað er við fullan dagskammt í 48 daga, þá dugar kvótinn í dag aðeins fyrir um þriðjung báta. Þetta veldur óvissu og óstöðugleika í kerfinu, eykur þrýsting á að auka strandveiðikvótann og aukningin taki þá af öðrum úrræðum í 5,3% pottinum, eða að aukningin yrði umfram ráðgjöf Hafrannsóknastofnunar. En slíkt væri hvorki sjálfbært né ábyrg nálgun, þar sem það gæti ógnað alþjóðlegum vottunum eins og MSC, sem eru grundvöllur samkeppnishæfni íslensks sjávarútvegs á erlendum mörkuðum.

Í ljósi þessa er tímabært að endurmeta strandveiðikerfið. Lagt er til að kerfið verði fasað út á skipulegan hátt á fimm árum. Strandveiðikvótinn færist þá inn í byggðakvótakerfið, sem verði styrkt og betur sniðið að raunverulegum byggðasjónarmiðum. Skilgreining á „brothættri byggð“ verði víkkuð þannig að byggðir sem stefna í versnandi stöðu fái fyrr úrræði, og kvótinn verði bundinn við vinnslu í heimabyggð eins og kostur er.

Með þessum hætti má tryggja að virðisaukinn verði eftir í íslenskum sjávarbyggðum, styðja við raunverulega atvinnusköpun og efla byggðir sem standa höllum fæti. Það væri í anda upphaflegs tilgangs strandveiðanna – en með nútímalegri og markvissari nálgun sem tekur mið af breyttum aðstæðum og hagsmunum þjóðarinnar í heild.