Að skaða lög um opinber fjármál

Fyrir áratug voru sett ný lög um opinber fjármál sem unnin voru í samvinnu við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn. Lög sem horft er til víða um heim sem fyrirmynd að lögum á þessu sviði. Meginmarkmið/gildi laganna eru sjálfbærni, varfærni, stöðugleiki, festa og gagnsæi. Lögin tengja saman langtímaáætlun til þriggja áratuga sem uppfæra skal reglubundið og lítur að sjálfbærni opinberra fjármála – að ekki sé lifað á kostnað framtíðakynslóða – og bestu nýtingar framleiðsluþátta yfir hagsveifluna samkvæmt markmiðinu um stöðugleika.

Til viðbótar varfærni og festu leggja þau áherslu á gagnsæi opinberra fjármála, þannig að öllum landsmönnum sé sýnilegt hvort meginmarkmiðum laganna séu náð. Áherslan er því fyrst og fremst á heildarafkomu og skuldastöðu opinberra aðila líkt og í flestum ríkjum¹⁾ enda mælir heildarafkoman hvort hið opinbera sé að leggja eitthvað til hliðar fyrir framtíðaáskoranir eða ekki²⁾

Nú stendur til að breyta lögunum í grundvallaratriðum. Í stað áherslu á heildarafkomu opinberra fjármála á að leggja áherslu á raunvöxt útgjalda (ekki allra útgjalda heldur sumra) með nýrri stöðugleikareglu. Ljóst er að meginmarkmið um gagnsæi laganna er fokið út í veður og vind, því mikil áskorun er að staðvirða útgjöld til að fá raunútgjöld og hvergi í töfluverki laganna sem byggir á alþjóðastaðli um opinber fjármál (GFS) og þjóðhagsreikningum Sameinuðu þjóðanna (SNA) er að finna gagnsæ skil um raunvöxt útgjalda. Staðvirðing útgjaldanna verður líklega unnin af fjármálaráðuneytinu sjálfu eftir á og því fáum til gagns í samtímaaðhaldi að framkvæmd fjárlaga.³⁾

Frumskilyrði er að skilja núverandi lög um opinber fjármál – svo sem hugtakið gagnsæi og muninn á hugtökunum sjálfbærni (langtíma hugtak) og stöðugleika (hagsveiflu hugtak) – áður en ráðist er í að breyta þeim í grundvallaratriðum. Hagstjórnin hér á landi hefur því miður ekki verið með allra besta móti undanfarna áratugi⁴⁾ og því ekki skynsamlegt að breyta góðum ráðleggingum utanaðkomandi aðila án verulegrar yfirlegu og íhugunar, en í fyrstu grein laganna segir „Markmið laga þessa er að stuðla að góðri hagstjórn og styrkri og ábyrgri stjórn opinberra fjármála„. M.ö.o. lögin gáfu stjórnvöldum kærkomið tækifæri til efla hagstjórn hér á landi þar sem önnur meginstoð þeirra er hagstjórnarstoðin sem ekki hefur verið virkjuð sem skyldi, en megináhersla hefur verið á fjárlagastoðina eins og í fyrri lögum en þó með veika framtíðasýn (fjármálastefna og fjármálaáætlun). Vonandi tekst okkur að taka upp ný vinnubrögð við hagstjórn!

1) T.d. Maastricht-skilyrðin.

2) Með þenslu- eða samdráttaráhrif.

3) Sem dæmi geta laun vaxið um 10 prósent þótt raunvöxtur þeirra sé enginn!

4) Sjá ritið „Uppruni þjóðarsáttar og aðrar hagstjórnaráskoranir“ uppfært í maí 2025.