Hlynur Ó. Svavarsson
Hlynur Ó. Svavarsson
Lýðræði þarf ekki aðeins rödd – það þarf afstöðu um ábyrgðarskyldu Alþingis, ákvarðanafælni og afleiðingar óvirkrar löggjafar.

Hlynur Ó. Svavarsson

Spurningin er orðin óumflýjanleg: Viljum við þing sem ræður eða þing sem forðast að taka ákvarðanir? Lýðræði þarf ekki aðeins rödd – það þarf afstöðu um ábyrgðarskyldu Alþingis, ákvarðanafælni og afleiðingar óvirkrar löggjafar.

Ísland er lýðveldi byggt á þingræði. Í 2. grein stjórnarskrárinnar segir að löggjafarvaldið sé í höndum forseta og Alþingis. Í 34. grein er skýrt tekið fram að Alþingi ráði löggjöf í landinu. Með öðrum orðum: Það eru kjörnir fulltrúar sem eiga að taka afstöðu og móta stefnu með lögum, ekki ráðherrar einir, ekki embættismenn og alls ekki óskilgreind „samráðsferli“. Það er pólitísk skylda þingmanna – ekki aðeins formsatriði.

Þrátt fyrir þetta hefur skapast fyrir því hefð í íslensku stjórnarfari, sem lýsa má sem „ákvarðanafælni“, það er sú kerfisbundna tilhneiging að forðast að taka óvinsælar eða umdeildar ákvarðanir með því að víkja lagasetningunni yfir til framkvæmdarvaldsins með óskýrri umboðslöggjöf, láta lög vísvitandi lúta sértækum og óljósum efnisákvörðunum og tefja þinglega málsmeðferð með því sem kalla mætti „orðræðubundið“ málþóf.

Þetta lýsir ekki aðeins tæknilegum vanda, heldur og lýðræðislegum veikleika. Fiskveiðifrumvarpið er hér lærdómsríkt dæmi. Þótt margir vilji sjá breytingar á auðlindalöggjöfinni hefur frumvarpið ítrekað verið tafið með aðferðum sem fela í sér að umræða er látin ganga fyrir ákvörðun um efnið. Það er eðlilegt að minnihluti vilji hafa áhrif – en óeðlilegt að meirihluti með hið lýðræðislega umboð komist ekki að niðurstöðu vegna kerfisbundinna tafa og undanbragða.

Í samanburði við önnur lönd verður þessi þróun enn ljósari. Í Bandaríkjunum er „filibuster“ í öldungadeildinni formleg hindrun: það þarf 60% atkvæða til að binda enda á umræðu. Á Íslandi eru engar slíkar reglur – en ákvarðanafælnin er sjálfviljug. Hún er menningarleg. Og hún er dulin með orðum eins og „samráð“, „vandvirkni“ og „málfrelsi“, þó að hún leiði að lokum aðeins til þess að Alþingi víkur sífellt frekar frá því að vera löggjafi – yfir í að vera umræðuvettvangur, án afleiðinga.

Afleiðingarnar eru raunverulegar. Þing sem ekki tekur afstöðu dregur úr lýðræðislegu trausti. Þátttaka í kosningum minnkar. Kjósendur skynja enga skýra afstöðu þingmanna – aðeins orð. Umræðan færir fólk í átt til öfgakenndra hreyfinga sem lofa því að „brjóta kerfið“ og segja það sem hinir þora ekki. Það er ekki styrkleikamerki lýðræðisríkis þegar miðjan getur ekki lengur tekið ákvarðanir.

En þetta er ekki óleysanlegt. Lausnir eru til:

Breytingar á þingreglum: Tímatakmarkanir á umræður um einstök lagafrumvörp (að norskri fyrirmynd) og skýrt framhaldsferli með tímasettri atkvæðagreiðslu.

Löggild ábyrgð: Þingnefndir verði skuldbundnar til að skila áliti innan ákveðins tíma. Löggjafarferli verði gagnsætt með skýrslu um hvaða atriði Alþingi ákvað sjálft – og hvaða atriði voru færð til stjórnvalda.

Stjórnmálasiðferði: Minna um þá hringavitleysu að þingmenn séu aðeins „umræðustjórar“ – og meira um það að þeir séu ábyrgðarmenn. Þeir eru ekki kosnir á þing til að forðast ágreining, heldur til að glíma við hann og leysa hann með ákvörðun.

Lýðræðið lifir ekki á málfrelsi einu saman. Það lifir á afstöðu, ábyrgð og því að kjörnir fulltrúar þori að standa fyrir því sem þeir eru kosnir til að gera. Þegar Alþingi kýs að forðast afstöðu, þá er það ekki bara lýðræðið sem veikist. Þá veikist samhengið milli stjórnarskrár, stjórnmála og samfélags.

Í lýðræði verður alltaf ósætti. En það sem skiptir máli er að kerfið skili niðurstöðu. Þing sem ekki ræður – er í raun ekki Alþingi aðeins kaupþing.

Höfundurinn er hagfræðikennari og einn af stofnendum Viðreisnar.

Höf.: Hlynur Ó. Svavarsson