Pistlar:

Mestöll samskipti við fólk af erlendum uppruna eru góð og ánægjuleg, rétt eins og á við um mannleg samskipti svona almennt. Líklega er það svo að flestir hafa einhver fjölskyldutengsl við fólk sem hingað hefur flutt og stór hópur Íslendinga á erlent ætterni ef farið er aftur í ættir og stundum þarf ekki að fara langt aftur. Lengst af voru þessi tengsl helst við hinar Norðurlandaþjóðirnar. Fjölmargir Íslendingar hafa komið hingað vegna ættleiðingar og eiga hér sína fjölskyldu óháð blóðforeldrum. Allt eru þetta mikilvægar stoðir í íslensku samfélagi og móta það í dag, nú þegar um 20% landsmanna eru taldir af erlendum uppruna.

Heimurinn með sínum ferðalögum og samskiptum ýtir frekar undir tilflutning fólks milli landa og sum lönd gera ýmislegt til að laða til sín verðmætt erlent vinnuafl. Gott ef frjáls för vinnuafls var ekki ein af grunnstoðum fjórfrelsis Evrópusambandsins. Erlent vinnuafl leggur mikið til íslensks atvinnulífs og hagvaxtar. En því fylgja einnig ýmsar áskoranir. Sumir koma og vinna tarnavinnu og eiga fjölskyldu sína erlendis en aðrir ákveða að sækjast eftir því að verða íslenskir ríkisborgarar. Öllu þessu fylgir rót og áskoranir á stofnanakerfi landsins.

120 milljónir á flótta?

Síðasta árlega skýrsla Flóttamannastofnunar Sameinuðu þjóðanna (UNHCR) „Global Trends“, sem nær yfir árið 2022, greindi frá því að 108,4 milljónir manna voru á flótta vegna stríðs, ofsókna, ofbeldis og mannréttindabrota. Áætlað var að þessi tala hafi hækkað í um 110 milljónir í maí 2023 vegna nýrra átaka, sérstaklega í Súdan.

Frá þeim tíma hafa átök og kreppur, eins og í Úkraínu, Gaza, og öðrum svæðum, líklega hækkað þessa tölu enn frekar en UNHCR gefur út uppfærðar tölur árlega, oft um miðjan júní, svo nýrri upplýsingar fyrir 2024 og byrjun 2025 gætu orðið aðgengilegar síðar á þessu ári. Hvað varðar fjölda flóttamanna í dag, þá er öruggt að segja að talan er komin vel yfir 110 milljónir, mögulega nálægt 120 milljónum, miðað við áframhaldandi átök og hamfarir á heimsvísu.

Heimur á faraldsfæti

Augljóslega er því gríðarlegur fjöldi fólks á faraldsfæti eins og áður hefur verið fjallað um hér í pistlum. Því er það svo að flest þau kerfi sem hafa verið reist utan um aðstoð og meðhöndlun fólks á hreyfingu eru sprungin. Skiptir engu hvort það eru hin stóru alþjóðlegu samtök sem hreinlega eru stofnuð utan um flóttamannaaðstoð eða móttökur hinna einstöku landa. Flutningur fólks gerist einfaldlega mjög hratt núna.

Undanfarin ár hafa verið mjög erfið þegar kemur að móttöku flóttafólks hér á landi. Á ár­un­um 2022 og 2023 sam­svaraði fjöldi um­sókna um alþjóðlega vernd um 1,5 og 1,4 pró­sent af íbú­um fædd­um á Íslandi, þar með talið inn­flytj­end­um af ann­arri kyn­slóð en þessi hópur telur um 300.000 manns. Hærri er nú talan ekki og minnir á hve óskaplega fáir Íslendingar í raun eru. Þess­ar pró­sentu­töl­ur sam­svara því að um ein millj­ón manna hefði sótt um hælis­vist í Þýskalandi hvort árið. Móttaka flóttafólks er farin að móta þýsk stjórnmál en hér eru enn samtök sem beinlínis ástunda að sækja fólk til Íslands til að auka á vandann.

Á síðasta ári, þegar straum­ur hæl­is­leit­enda var mik­ill, hófu stjórn­völd í ýms­um Evr­ópu­ríkj­um að loka landa­mær­um sín­um tíma­bundið þrátt fyr­ir að það stangaðist á við alþjóðleg­ar skuld­bind­ing­ar þeirra. Pól­land og Finn­land samþykktu á síðasta ári lög sem heim­iluðu landa­mæra­vörðum að neita hæl­is­leit­end­um um land­vist. Fleiri lög eru að íhuga það sama. Rík­is­stjórn Suður-Afr­íku hef­ur einnig hug­leitt að segja sig úr flótta­manna­samn­ingi Sam­einuðu þjóðanna til að ná betri tök­um á þess­um mála­flokki. Hér á Íslandi hefur gengið furðu hægt að smíða löggjöf sem dugar til að stemma stigu við þessari þróun.

Hælisleitendakerfið hrunið

Í ný­legri grein í tíma­rit­inu For­eign Affairs bend­ir Amy Pope, yf­ir­maður Fólks­flutn­inga­stofn­un­ar Sam­einuðu þjóðanna (e. UN In­ternati­onal Org­an­izati­on for Migrati­on), á að alþjóðlega hæl­is­leit­enda­kerfið sé hrunið. Fólk í at­vinnu­leit í þró­un­ar­ríkj­um noti þetta kerfi til að kom­ast inn á vinnu­markað í iðnríkj­un­um þar sem aðrar leiðir eru ekki í boði. Alþjóðleg­ar regl­ur um sjálf­krafa rétt hæl­is­leit­enda til dval­ar- og at­vinnu­leyf­is, hús­næðis, mennt­un­ar, heilsu­gæslu og ann­arra hlunn­inda hafa skapað hvata fyr­ir hraðan vöxt slíkra fólks­flutn­inga. Nú virðist hins veg­ar sem þol­mörk­um sé náð hjá mörg­um Evr­ópu­ríkj­um, benti Kristinn Sv. Helgason í aðsendri grein í Morgunblaðinu fyrir stuttu. Hann er með doktors­gráðu auk meist­ara­gráðu í bæði op­in­berri stjórn­sýslu og rekstr­ar­hag­fræði og hef­ur starfað víða er­lend­is á síðustu ára­tug­um.

Kristinn rekur að í grein­inni í For­eign Affairs bend­i yf­ir­maður of­an­greindr­ar stofn­un­ar Sam­einuðu þjóðanna á að rann­sókn­ir sýni að nán­ast all­ir þeir sem sæki um hæli séu að flýja fá­tækt og smygl á fólki blómstri í þess­um fólks­flutn­ing­um. Ein skrif­stofa Sam­einuðu þjóðanna (e. UN Office for Drugs and Crime) áætl­ar að þrem­ur millj­ón­um manna sé ár­lega smyglað í þess­um til­gangi og að er­lend­ir glæpa­hring­ir fái tugi millj­arða banda­ríkja­dala fyr­ir að reka slíka starf­semi. Í mörg­um til­vik­um séu viðkom­andi ein­stak­ling­ar send­ir af fjöl­skyld­um sín­um eða nærsam­fé­lagi til að afla tekna sem síðan séu send­ar til baka að tölu­verðu leyti. Þetta eru ekki ný tíðindi en alþjóðlegar stofnanir hafa verið tregar til að viðurkenna þetta, segir Kristinn. Við Íslendingar virðumst furðu lítið á varðbergi gagnvart þessum þætti hælisleitendakerfisins.

Hvað dvelur íslensk stjórnvöld?

Kristinn setur þetta ástand í samhengi við ástandið á Íslandi og segir at­hygl­is­vert að stjórn­völd hér á landi hafi ekki gripið til sam­bæri­legra skyndi­lok­ana á landa­mær­un­um með til­liti til sér­stöðu okk­ar sem örþjóðar á hjara ver­ald­ar, sér­stak­lega á ár­un­um 2022 og 2023, þegar vöxt­ur um­sókna um alþjóðlega vernd var hlut­falls­lega langt­um meiri hér en í öðrum Evr­ópu­ríkj­um. Kristinn bendir á að á ár­un­um 2022 og 2023 voru um­sókn­ir um hælis­vist hér á landi um 8.700 sam­tals. Á ár­inu 2024 bætt­ust við um 2.000 um­sókn­ir, þannig að heild­ar­fjöld­inn var orðinn 10.700 á þrem­ur árum.

Kristinn bendir á að þegar lög­in um út­lend­inga frá 2016 eru skoðuð vakni spurn­ing­ar um af hverju for­ystu­menn okk­ar settu ekki öfl­ugri fyr­ir­vara um inn­leiðingu alþjóðlegra skuld­bind­inga á þessu sviði, sér­stak­lega í ljósi sér­stöðu okk­ar sem örþjóðar og í staðinn boðist til að auka aðstoð við flótta­menn á nærsvæðum átaka. Ein skýr­ing kann að vera sú að lög­in voru sam­in með þátt­töku fólks úr öll­um þing­flokk­um, sem hef­ur greini­lega leitt til mik­illa mála­miðlana. Hinn mikli fjöldi um­sækj­enda um alþjóðlega vernd hef­ur haft í för með sér háan bein­an og óbein­an kostnað fyr­ir rík­is­sjóð og sveit­ar­fé­lög.