Pistlar:

Ísfélagið í Vestmannaeyjum er elsta hlutafélag landsins sem er enn þá starfandi, stofnað 1. desember 1901. Félagið er nú rekið af fjórðu kynslóð frá stofnun og virðist ganga vel. Rétt eins og á við um ýmis önnur félög í sjávarútvegi en þessi velgengni sjávarútvegsfyrirtækjanna er notuð sem rök fyrir aukinni skattheimtu á atvinnugreinina. Einnig er bent á að einstaklingar sem hafa hagnast á rekstri í sjávarútvegi séu að fjárfesta annars staðar eins og það sé slæmt. Ekki er rætt um þá sem seldu sig út úr greininni, meðal annars til þeirra sem enn eru að fást við rekstur í sjávarútvegi.

Það er reyndar ekki nýtt að menn í útgerð eða fiskvinnslu fjárfesti í öðrum greinum og um tíma fjárfestu aðrar atvinnugreinar í sjávarútveginum, olíufélögin og tryggingafélögin eru þar nærtækustu dæmin. Um langt skeið áttu til dæmis eigendur Ísfélagsins stóran hlut í Tryggingamiðstöðinni. Sá hlutur var seldur í aðdraganda bankahrunsins sem reyndist skynsamlegt ráðslag, svona eftir á að hyggja. Ýmis fyrirtæki í sjávarútvegi áttu hluti í Tryggingamiðstöðinni um lengri eða skemmri tíma enda hafði félagið frá upphafi verið með sterka stöðu í tryggingum tengdum skipum.

Það gleymist oft í umræðunni að fyrir utan hið opinbera áttu hin ýmsu þjónustufyrirtæki, tryggingafélög, skipafélög og olíufélög hluti í fyrirtækjum tengdum sjávarútvegi, oft vegna skuldbreytinga en ekki beinna fjárfestinga. Það má einnig rifja upp að flest bendir til þess að hin fræga yfirtaka Óla Kr. Sigurðssonar á Olís (Óla í Olís) hafi í raun verið veðmál af hans hálfu um að sjávarútvegur myndi gera upp viðskiptakröfur sínar. Það gekk eftir og Óli eignaðist félagið.

Enginn úr sjávarútveginum á auðmannalista

En ef skattheimta á að byggja á því að einhverjir hafi hagnast yfir einhvern tíma getur verið forvitnilegt að skoða söguna. Hverjir hafa orðið ríkir á hverjum tíma er talsverðum breytingum háð eins og sést þegar nánar er skoðað. Þessi ríkra-manna fræði eru heldur ekki mikil nákvæmnisvísindi. Oft er erfitt að ráða í efnahag manna út frá umsvifum þeirra.

Í tímaritinu Frjálsri verslun í maí 1988 var listi yfir ríkustu Íslendingana. Samkvæmt því mati var Þorvaldur Guðmundsson í Síld & Fiski ríkastur með 1,5 milljarða króna (á núvirði tæpir 10 milljarðar), Pálmi Jónsson í Hagkaup hf. í öðru sæti með 1,2 milljarða (7,8 milljarðar að núvirði) og Herluf Clausen heildsali í þriðja sæti með einn milljarð (6,5 milljarður á núvirði). Hér er um að ræða hreina skuldlausa eign á áætluðu markaðsverði og er viðskiptavild þar með talin.

Fáir vita betur en sá sem hér skrifar að þessi vísindi eru byggð á heldur veikum grunni eins og áður sagði og það er afskaplega matskennt að meta eignir og auðlegð fólks frá einum tíma til annars. En ritstjórn blaðsins þótti athyglisvert að enginn útgerðarmaður skyldi komast á lista yfir 10-15 ríkustu menn á Íslandi á þeim tíma. Blaðið benti á að á árum áður voru útgerðarmenn í hópi stóreignamanna og hlutu gjarnan viðurnefnið „ríki“. Nú er þetta liðin tíð, segir í Frjálsri verslun 1988 og kemur blaðamaðurinn með eftirfarandi skýringu á því.

„Ástæðan er fyrst og fremst sú að taprekstur undanfarinna ára eða jafnvel áratuga hefur þurrkað upp allt eigið fé í útgerð og fiskvinnslu hjá mjög mörgum fyrirtækjum. Þannig horfa nú ýmis fyrirtæki sem voru stöndug hér áður fyrr fram á mikinn vanda svo sem fyrirtæki Einars Guðfinnssonar á (svo!) Bolungarvík. Og Aðalsteinn Jónsson á Eskifirði — Alli ríki — er ef til vill ekki ríkur lengur!“ segir í blaðinu.

Allir þeir sem voru tilgreindir í grein Frjálsrar verslunar voru með auð sinn úr verslun og viðskiptum og fjárfestu að því er séð verður í ýmsum öðrum greinum þótt mismikið væri. Því má spyrja hvort það sé vandamál að sjávarútvegurinn, í ljósi stærðar sinnar í hagkerfinu, skili nokkrum vel stæðum einstaklingum í dag?

Hvað varð um spútnika góðærisins?

Í vikublaðinu Pressunni var í janúar 1991 grein um hvað orðið hefði um spútnika í góðærisbylgjunni sem hafði verið um 1987. Er það tilviljun að það er skattlausa árið svokallaða? Við grípum inn í þá umfjöllun og veltum fyrir okkur sömu spurningu:
„Á sínum tíma valdi Helgarpósturinn sálugi nokkra efnilega fjármálamenn og kallaði þá spútnika. Þetta var haustið 1987 og allt lék í lyndi. Ef horft er á þetta val nú sést að margt hefur farið öðruvísi en menn ímynduðu sér þá hjá sumum þeirra sem þarna voru valdir. Sérstaklega má tína til menn eins og Jón Sigurðarson sem þá var að taka við starfi framkvæmdastjóra hins nýja ullarrisa, Álafoss, Sigurð K. Kolbeinsson sem var fjármálastjóri á Stöð 2 og Gunnar Hinrik Árnason sem var umsvifamikill skemmtistaðaeigandi.

Aðrar góðærishetjur spretta fram, eins og af sjálfu sér: Ármann Reynisson í Ávöxtun, Helgi Þór Jónsson á Hótel Örk, Hermann Björgvinsson fjármálamaður, Guðbjörn Guðjónsson á Holiday Inn, Ómar Hallsson í Naustinu og Hótel Valhöll, Óli Anton Bieltvedt í Nesco, Þorleifur Björnsson í Stefanel og Tunglinu, Sigurður Kárason í Tívolí og Hótel Borg, Hrafn Bachmann í Kjötmiðstöðinni, Jónas Þór Jónasson í Kjötvinnslu Jónasar Þórs og Jens Ólafsson í Grundarkjöri“.

Þessi upptalning er ansi spaugileg, ekki vegna þess að engir auðkýfingar eða spútnikar fundust í sjávarútveginum heldur vegna þess að blaðamenn miðborgarblaðanna töldu að þessi hópur sýndi best spútnika og verðandi auðmenn. Hugsanlega hafa blaðamennirnir talið að háir barreikningar þeirra sjálfra hlytu að gera veitingamennina auðuga!

Fyrir stuttu sagði innhringjandi á Bylgjunni að auðmenn úr sjávarútvegi væru búnir að kaupa 30 til 40% fyrirtækja í landinu. Ummæli þessa innhringjanda eru líklega dæmigerð um þann víðtæka misskilning sem veður uppi um fjárfestingar sjávarútvegsfyrirtækjanna. Slíkar fullyrðingar eru ekki studdar neinum heildstæðum samantektum eða gögnum, hvað þá að gerður sé samanburður við aðrar starfsgreinar, eins og til dæmis verslun sem í eina tíð skilaði öllum auðmönnum landsins.