Pistlar:

Innan dómskerfisins má gjarnan heyra þá skoðun að það sé ekki farsælt að fjölga fangaklefum því þeir hafi bara tilhneigingu til þess að fyllast. Með öðrum orðum, fleiri og stærri fangelsi þýða einfaldlega fleiri fanga en það að fangelsa fólk er bæði dýr og oft óskilvirk leið til að meðhöndla glæpamenn. En réttarvörslukerfið hefur fá önnur úrræði þegar menn fremja alvarlega glæpi.

Íslensk afbrotafræði telst enn vera nokkuð ung en síðustu 20 ár eða svo hefur átt sér stað töluverð aukning á félagsfræðilegum rannsóknum á afbrotum. Þó er það svo að í alþjóðlegum samanburði hefur Ísland almennt verið talið hafa lága tíðni alvarlegra afbrota. Nú er hins vegar svo komið að bygging og rekstur fangelsa leggur mikinn kostnað á skattgreiðendur. Um leið er ljóst að meðhöndlun útlendinga í íslenska refsivörslukerfinu er kostnaðarsöm og kallar meðal annars á fleiri rými í fangelsum.

4 milljarðar í Hólmsheiði

Fangelsismál á Íslandi hafa í gegnum tíðina verið leyst með því að breyta eldri húsum í ný fangelsi. Fang­elsið á Hólms­heiði var tekið form­lega í notk­un fyrir níu árum en þá var um að ræða fyrsta fang­elsið sem byggt er hér á landi síðan Hegn­ing­ar­húsið var reist árið 1874. Hólmsheiðarfangelsið er því fyrsta nútímalega fangelsið sem byggt er frá grunni til slíkra nota. Þegar það reis kostaði klefinn jafn mikið og herbergi á fimm stjörnu hóteli en nú níu árum síðar er öllum ljóst að fangelsið er of lítið.

Á Hólmsheiði er rými fyr­ir 56 fanga sem sæta gæslu­v­arðhaldi og ein­angr­un auk sér­stakr­ar álmu fyr­ir lang­tíma­vist­un kvenna, en lang­tíma­vist­un karla hefur áfram verið á Litla-Hrauni. Kostnaður við byggingu Hólmsheiðarfangelsisins nam ríflega fjórum milljörðum króna á núverandi verðlagi.

30 milljarðar í Stóra-Hraun

Nú er svo komið að byggja þarf nýtt fangelsi sem leysir fangelsið á Litla-Hrauni af hólmi og hefur fengið heitið Stóra-Hraun enda rétt hjá gamla fangelsinu. Í byrjun maí samþykkti ríkisstjórnin tillögu dómsmálaráðherra um að ráðast í byggingu öryggisfangelsis að Stóra-Hrauni. Þetta verður fyrsta fangelsið sem er sérstaklega hannað og byggt sem öryggisfangelsi á Íslandi. Með byggingu þess á að vera hægt að tryggja nauðsynleg öryggisskilyrði og bætta aðstöðu fyrir fanga og starfsfólk. Gert er ráð fyrir að í fyrsta áfanga verði byggð rými fyrir 92 fanga og er áætlaður kostnaður við hann 17,8 milljarðar króna og fellur sá kostnaður undir fjármálaáætlun fyrir árin 2026-2030.

Í fyrsta áfanga verksins er gert ráð fyrir 84 klefum á Stóra-Hrauni og þangað til fangelsið verður fullbyggt verði nokkrir klefar á Litla-Hrauni notaðir samhliða. Er því gert ráð fyrir að pláss verði fyrir um 90 til 98 fanga á hverjum tíma. Þegar fangelsið að Stóra-Hrauni verður fullbyggt er gert ráð fyrir að það geti hýst allt að 128 fanga en því hefur verið fleygt að fullbúið kosti fangelsið um 30 milljarða króna.

Fangelsismálastofnun rekur fjögur fangelsi, Fangelsið Hólmsheiði og Fangelsið Litla-Hraun sem eru lokuð fangelsi, Fangelsið Sogni og Fangelsið Kvíabryggju sem eru opin fangelsi. Á árinu 2023 kostaði reksturinn 3.053 milljónir króna.

Erlendir ríkisborgarar 75% gæsluvarðhaldsfanga

Hlut­fall er­lendra rík­is­borg­ara sem afplána dóm á Íslandi hef­ur aldrei verið hærra en á árinu 2023 sagði í frétt Morgunblaðsins í janúar 2024. Var þar byggt á svörum frá Fangelsismálastofnun. At­hygli vakti að 75% af öll­um þeim sem úr­sk­urðaðir voru í gæslu­v­arðhald á árinu 2023 voru er­lend­ir rík­is­borg­ar­ar. Sam­kvæmt svör­um Fang­els­is­mála­stofn­un­ar var þá for­dæma­laust hátt hlut­fall er­lendra rík­is­borg­ara í gæslu­v­arðhaldi á Íslandi. Árið 2023 var hlut­fall er­lendra rík­is­borg­ara 28% af þeim sem afplánuðu dóm hér á landi og hafði hækkað verulega frá árinu 2019 þegar talan var 19%. Morgunblaðið upplýsti að sam­kvæmt svör­um Fang­els­is­mála­stofn­un­ar hefði hlut­fall er­lendra rík­is­borg­ara sem afplána dóm hér á landi ekki verið hærra áður.

208 útlendingar í gæsluvarðhald

Árið síðar voru 298 manns úr­sk­urðaðir í gæslu­v­arðhald á Íslandi, þar af voru 70% er­lend­ir rík­is­borg­ar­ar. Hlut­fall er­lendra rík­is­borg­ara af þeim sem voru úr­sk­urðaðir í gæslu­v­arðhald minnk­ar því á milli ára eða úr 75% í 70%. Fjölgun Íslend­inga skýrði breytinguna en ekki fækkun erlendra ríkisborgara.

Aldrei áður hafa fleiri verið úr­sk­urðaðir í gæslu­v­arðhald á einu ári og í fyrra en um var að ræða 150% aukn­ingu frá ár­inu 2020. Árið 2024 voru 90 Íslend­ing­ar úr­sk­urðaðir í gæslu­v­arðhald, sem er tals­verð fjölg­un frá ár­inu 2023 þegar 59 Íslend­ing­ar voru úr­sk­urðaðir í gæslu­v­arðhald.

208 út­lend­ing­ar voru úr­sk­urðaðir í gæslu­v­arðhald árið 2024 en árið 2023 voru 182 út­lend­ing­ar úr­sk­urðaðir í gæslu­v­arðhald. Ekki liggja fyrir tölur um kostnað vegna erlendra ríkisborgara en mörgum þeirra er vísað úr landi þegar dómur er genginn og fangelsaðir erlendis. Tölfræði eða kostnaðartölur þar um eru ekki tiltækar.