Ásdís Ósk Jó­els­dótt­ir er lektor í tex­tíl og hönn­un við Menntavís­inda­svið Há­skóla Íslands og hef­ur kennt fagið í 40 ár. Hún seg­ir frá því hvernig tísk­an tók stökk­breyt­ing­um í iðnbylt­ing­unni á 19. öld sem lagði grunn að því hvernig fólk klæðir sig í dag.

Það skipt­ir máli að fólk í valda­stöðum klæði sig hlut­laust, kon­ur með völd hér­lend­is kunna að klæða sig og það má al­veg tala um það. Kyn­tákn, kynþokki og glæsi­leiki, allt er þetta háð and­stæðum og birt­ist okk­ur á mis­mun­andi hátt í ólík­um til­gangi.

Þetta er viðskipta­leg fram­koma þar sem viðkom­andi er nán­ast ósýni­leg­ur. Hann er hlut­laus gagn­vart pen­ing­um annarra,“ seg­ir Ásdís Ósk Jó­els­dótt­ir, lektor í tex­tíl og hönn­un við Menntavís­inda­svið Há­skóla Íslands, þegar hún út­skýr­ir skrifaðar og óskrifaðar siðaregl­ur í klæðaburði hjá fólki í ábyrgðar­stöðum í þjóðfé­lag­inu, en fatnaður gef­ur til kynna hvaða stöðu viðkom­andi gegn­ir.

„Al­veg eins og banka­menn bera ábyrgð á pen­ing­um annarra þá bera þing­menn ábyrgð og fara með lög og regl­ur í land­inu. Þeir eiga að vera snyrti­leg­ir og hlut­laus­ir þegar þeir koma fram t.d. í sjón­varpi. Þá eru oft lista­verk sýni­leg í kring­um þá því það er auðvitað líka mik­il­vægt að þeir séu menn­ing­ar­leg­ir.“

Ásdís hef­ur kennt tex­tíl og hönn­un í 40 ár og skrifað ýmis rit um tísku; Tísku ald­anna, Sögu hönn­un­ar, Sögu fata­gerðar og fata­hönn­un­ar á Íslandi, Sjálf­bærni í tex­tíl: Neysla, nýt­ing og ný­sköp­un og Íslenska lopa­peys­an – upp­runi, saga og hönn­un. Um þess­ar mund­ir skrif­ar hún orðasafn sem nær yfir tísku, tex­tíl og fata­gerð, sem tel­ur um 3.000 orð á ís­lensku og ensku, ásamt orðskýr­ing­um á ís­lensku og teikn­ing­um.

Hún út­skýr­ir hvernig klæðnaður og ímynd verði eins og ákveðið tákn­mál og að þetta hlut­leysi sem hún vís­ar til veki traust hjá al­menn­ingi. Með hlut­laus­um klæðaburði á hún við t.d. lit jakkafata hjá karl­mönn­um sem eru gjarn­an svört, dökk­blá eða grá. Það er form­legt að vera með bindi og óform­legt að vera ekki með það og slauf­ur karl­manna eru lista­manna­væng­ur­inn í klæðaburði.

„Þú vilt ekki tala við ein­hvern í skræpótt­um fatnaði því við tengj­um glys og glamúr óá­byrg­ari ímynd. Við erum alltaf að reyna að sort­era þannig að við vit­um hvaða hlut­verki viðkom­andi gegn­ir þegar við göng­um að hon­um,“ seg­ir Ásdís um það þegar við leit­um þjón­ustu hjá fyr­ir­tækj­um eða hinu op­in­bera, þar sem traustið á að vera alls­ráðandi.

Hún bæt­ir við að brúni lit­ur­inn sé lit­ur verka­lýðsins og að á 19. öld hafi hann verið meira tengd­ur lægri stétt­um.

„Þú sérð ekki mikið brúnt nema t.d. smá brúnt í köfl­óttu efni í jakka­föt­um.“

Iðnbylt­ing­in sem breytti leikn­um

„Á miðöld­um giltu regl­ur um hvernig aðall­inn átti að klæðast en hins veg­ar þurfti fólk að passa að upp­hefja sig aldrei í klæðnaði miðað við þá stétt sem það fædd­ist inn í. Þú gast ekki klætt þig upp.“

Ásdís seg­ir að þá hafi gilt strang­ar regl­ur um t.d. lita­val og hverj­ir mættu klæðast hverju, sem hélst fram að iðnbylt­ing­unni.

„Helstu breyt­ing­ar á fatnaði kvenna og karla verða á 19. öld þegar iðnbylt­ing­in er kom­in á full­an snún­ing. Þá fer allt að ganga út á að selja fatnað og helst sem mest af hon­um.“

Þegar losna fór um lög og regl­ur á þess­um tíma fór yf­ir­stétt­in að herða á því að vera í há­tískufatnaði en um miðja 19. öld var fyrsta tísku­húsið stofnað í Par­ís af hönnuðinum Char­les Frederic Worth.

„Yf­ir­stétt­in lét sérsauma á sig í há­tísku­hús­un­um og þá var lögð áhersla á ríku­leg efni. Svo fer tísku­hjólið að snú­ast hraðar og við för­um inn í hraðtísku. Hjá há­tísk­unni verður það að ein­hverju leyti líka nema bara í meira ríki­dæmi.“

Á meðan al­menn­ing­ur keypti ódýr­ari eft­ir­lík­ing­ar af því sem yf­ir­stétt­in klædd­ist var yf­ir­stétt­in í því að skipta um fatnað, allt að fimm sinn­um á dag, þaðan sem mun­ur á hvers­dagsklæðnaði, óform­leg­um og form­leg­um klæðnaði kem­ur, eins og við þekkj­um nú á tím­um.

Ásdís út­skýr­ir hvernig versl­un­ar­eig­end­ur, banka­menn og menn í valda­stöðum hafi orðið klass­ísk­ari í klæðaburði, sem er grunn­ur­inn að því sem sést í dag. „Þá breytt­ist fata­flór­an og menn skreyttu sig í ríki­dæmi sínu í gegn­um klæðnað kvenna.“

Regl­ur um klæðaburð eru gjarn­an varðveitt­ar hjá þeim sem eru fata­hönnuðir og iðnlærðir og sér­hanna og -sauma fatnað á fyr­ir­menni og ýms­ar vinnu­stétt­ir, að sögn Ásdís­ar.

„Há­tísk­an, eins og hún þekk­ist í dag, kem­ur frá kónga- og aðals­líf­inu í Frakklandi. Við erum ekki með aðals­fólk eins og er­lend­is, en við tök­um þátt í viðskipta­líf­inu og eig­um for­seta. Og vita­skuld end­ar tísk­an hér­lend­is á ein­hverj­um tíma­punkti.“

Kon­ur, ábyrgð og traust

„Al­mennt fylg­ir fólk í valda­stöðum þess­um regl­um hér­lend­is líka,“ og seg­ir Ásdís það ekki síður eiga við um kon­urn­ar.

„Kon­ur í valda­stöðum eru mjög traust­vekj­andi og hlut­laus­ar, aðeins skreytt­ari en karl­menn og get­um við tekið dæmi um t.d. ein­litar satín­blúss­ur. Ef þú ert í dragt þá ertu hlut­laus. Mér finnst kon­urn­ar hér al­mennt vera smart, flott­ar og vaxn­ar sínu starfi og ábyrgð.“ Í þessu sam­hengi nefn­ir Ásdís að sum­ar hverj­ar hafi jafn­vel ákveðin ein­kenni í klæðaburði sem vekja traust.

Þá tek­ur hún dæmi um Ölmu Möller heil­brigðisráðherra sem klæðist gjarn­an blúss­um með slaufu, Höllu Tóm­as­dótt­ur for­seta með klút­inn og Kristrúnu Frosta­dótt­ur for­sæt­is­ráðherra en hún klæðist oft skyrtu eða blússu, hnepptri upp í háls, eða t.d. rúllukraga­bol.

Allt gefi þetta til­finn­ingu um að vita hvar fólk hafi viðkom­andi. „Þær eru með þetta „touch“ sem aðskil­ur þær frá öðrum og þá verður það traust­vekj­andi án þess að farið sé yfir mörk­in.“

Glæsi­leik­inn er ákveðinn mæli­kv­arði, ekki ein­ung­is á út­lit held­ur einnig á fram­komu og hve mál­efna­leg mann­eskj­an er. Þrátt fyr­ir hlut­leysi í klæðnaði er glæsi­leik­inn vissu­lega til staðar.

„Í ábyrgðar­stöðu get­ur glæsi­leik­inn fal­ist meira í hvað viðkom­andi seg­ir og hvernig hann held­ur sína ræðu. Þar sem meiri áhersla er á orð en út­lit, og aft­ur, út­litið er hlut­laust svo orðin kom­ist til skila,“ seg­ir Ásdís.

„Ég hugsa að all­ir sem taka þátt í póli­tísku starfi séu meðvitaðir um þetta en hvort regl­urn­ar liggi á lausu, það er ekk­ert alltaf ör­uggt. Það er ekk­ert sem almúg­inn veit.“

Nú eru reglu­lega gerðar grein­ing­ar á klæðnaði fólks í ábyrgðar­stöðum á Smartlandi, sér­stak­lega kvenna, sem virðist fara öf­ugt ofan í marg­an mann­inn og kon­una, af hverju held­urðu að það sé?

„Kannski finnst fólki þetta niðrandi, að verið sé að velta sér upp úr klæðaburði fólks í stað þess að hugsa um mál­efn­in. Eins og ýtt sé und­ir að mann­eskj­an sé ekki nógu traust­vekj­andi. Að mínu mati get­ur þetta verið gott, upp á að fólk sjái að kon­an geti verið klædd á ákveðinn hátt þótt hún sé í póli­tík. Karl­ar eru nátt­úru­lega alltaf bara í jakka­föt­un­um.“

Kon­ur fær­ast nær körl­um í klæðaburði (unisex)

Frá kon­um í valda­stöðum verður til­valið að fara yfir í vanga­velt­ur um hvort kon­ur hafi smám sam­an, í gegn­um tíðina, fært sig nær karl­mönn­um í klæðaburði.

Ef svo er, þá í hverju?

„Í gegn­um árin hafa alltaf verið þess­ar „unisex“-bylgj­ur, þ.e. að klæðnaður verði ekki kyntengd­ur.“ Ásdís út­skýr­ir að „unisex“-klæðnaður teng­ist oft tíma­bil­um í kven­rétt­inda­bar­áttu. „Þá fær­um við okk­ur nær karllega hlut­an­um í tísk­unni, t.d. í stóra jakka og víðar bux­ur, „overs­ized“, til að sýna að við erum jafn­víg­ar þeim.“

Af hverju get­ur kon­an ekki verið ótrú­lega kven­leg en samt verið jafn­víg karl­manni? Af hverju reyn­um við að vera eins og þeir?

„Til að má út mun­inn.“

Hins veg­ar seg­ir Ásdís að í stóra sam­heng­inu séu svör­in ef­laust ekki svo ein­föld því að allt eigi þetta ræt­ur í sög­unni og sam­fé­lags­leg­um at­b­urðum hverju sinni, heims­mál­um, tísku, markaðssetn­ingu o.s.frv.

„Þetta gerði Coco Chanel á 3. ára­tugn­um þegar hún hannaði þægi­leg­an og mjúk­an fatnað fyr­ir kon­ur úr vél­prjóni, sem var samt smart. Svo aft­ur í fyrri og seinni heims­styrj­öld­inni þurftu kon­ur að fara út af heim­il­un­um og ganga í störf karl­manna. Þá klædd­ust þær sam­fest­ing­um og þurftu að klippa hárið svo það fest­ist ekki í vél­un­um. Eft­ir stóð þessi strákaklipp­ing og bein form og sniðleysi í fatnaði.“

Á upp­gangs­ár­un­um eft­ir síðari heims­styrj­öld­ina, hjá '68-kyn­slóðinni, kom aft­ur þessi „unisex“-tíska, að sögn Ásdís­ar, svo að oft var erfiðara að sjá hvort um karl eða konu væri að ræða og átti það bæði við um hipp­ana og í heimi há­tísk­unn­ar.

„Það hef­ur bara sýnt sig að það er vald­efl­andi fyr­ir kon­ur að færa sig nær körl­um í klæðaburði. Það er ákveðið tákn­mál. Kon­an öðlast ábyrgð og virðingu og fer inn í þetta hlut­verk, að klæðast eins og karl­maður­inn. Þeir hafa hingað til verið í þess­um fatnaði og búið þenn­an heim til. Til dæm­is hannaði há­tísku­merkið Yves Saint Laurent kvenjakka­föt á 7. og 8. ára­tugn­um, á þeim tíma þegar kon­ur voru að mennta sig meira og ganga inn í þenn­an karllæga heim, þetta voru jakka­föt, vesti og bindi, í takt við tíðarand­ann.“

Á 9. og 10. ára­tugn­um voru stór­ir axla­púðajakk­ar ríkj­andi í tísku kvenna. Þrátt fyr­ir karlleg­an ytri klæðaburð skörtuðu þær kven­lega hlut­an­um í und­irfatnaði, eins og lífstykkj­um sem voru mikið í tísku þá og eru að verða það núna aft­ur.

Sem mót­vægi við hið karllega í klæðaburði nær snyr­ti­tíska, líkt og Ásdís kall­ar það, ákveðnu há­marki líkt og nú til dags.

„Þá er kon­an í „overs­ized“-jakka­föt­um en mikið máluð og með sítt hár. Það þarf vissu­lega að hafa mikið fyr­ir síðu hári. Við erum bún­ar að útmá kven­leg­an þokka í klæðaburði, þá erum við samt að sýna hann í síðu hári, dýr­um fylgi­hlut­um og mik­illi snyrt­ingu. Það er aft­ur þessi kven­lega þving­un.“

Hverj­um er verið að þókn­ast?

Það má auðvitað velta fyr­ir sér hvort hin „kven­lega þving­un“ eða það að vilja snyrta sig mikið og klæða sig upp á sé fyr­ir okk­ar sjálf­ar eða aðra.

Eru kon­ur að reyna að þókn­ast öðrum?

„Kon­ur klæða sig oft upp hver fyr­ir aðra. Það er ekki ein­ung­is gert til að sýna sig fyr­ir karl­mönn­um. Þegar kona mæt­ir í sauma­klúbb­inn þá er hún svo­lítið að klæða sig fyr­ir kon­ur líka. Það er miklu frek­ar að kon­an vilji fanga at­hygli annarra kvenna, hún sýni að hún sé flott og sterk kona. Það er eins og við fáum meira út úr því en að fá at­hygli frá karl­mönn­um. Þetta er gegn­um­gang­andi hjá kon­um og stór fé­lags­leg­ur og sam­skipta­leg­ur þátt­ur. Við hefj­um upp stemn­ing­una með því að vera flott­ar til fara og það er gam­an að fá já­kvæða at­hygli frá öðrum kon­um. Karl­menn myndu ekki einu sinni þora að hrósa okk­ur, sér­stak­lega ekki eft­ir MeT­oo-hreyf­ing­una.”

Eru kynþokka­full­ar kon­ur ógn við aðrar kon­ur eða karl­menn?

„Nei, ég myndi ekki segja það. Stund­um er ein­fald­lega sagt að þú eig­ir bara að sýna það sem þú hef­ur. Hvort það sé hluti af valdi, jú, það get­ur al­veg verið það. Að ýkja út­litið get­ur al­veg verið ávinn­ing­ur fyr­ir þig í vissu sam­hengi.“

Ásdís bend­ir á „sam­fé­lags­miðlatísk­una“ þar sem kon­ur eru oft með lang­ar negl­ur, mikið málaðar og með sítt hár.

„Það er ákveðin snyrti­menn­ing í gangi og þær virðast fá mikið af fylgj­end­um út á það, þótt þær séu ekki endi­lega í glæsifatnaði, en það eru negl­urn­ar, snyrt­ing­in, hárið og skartið sem tal­ar. Stúlk­ur á sam­fé­lags­miðlum eru mjög sterk­ar. Þær eru málaðar, með flott­ar negl­ur, vel snyrt­ar og þær tjá sig, segja hvað þær hugsa, og það er líka ákveðinn styrk­leiki.“

Allt er háð and­stæðum, seg­ir Ásdís, og í því sam­hengi er rétt að nefna „ómáluðu“ tísk­una.

„Það er önn­ur týpa, sú sem er um­hverf­isþenkj­andi og vel­ur gæðaföt úr nátt­úru­efn­um og hafn­ar gervi­efn­um.“ Ásdís árétt­ar að í því fel­ist þessi nýja ímynd, að vera ekki kyn­tákn, þar sem snyr­ti­tískuímynd­inni er eytt út. „Þessi and­stæða er líka ákveðin yf­ir­lýs­ing gagn­vart karl­mönn­um.“

Þegar Ásdís minn­ist á and­stæðurn­ar er ekki vit­laust að ræða aðeins kyn­tákn 10. ára­tug­ar­ins, Pamelu And­er­son, en hún vakti mikla at­hygli og al­menn­ing­ur og fjöl­miðlar héldu ekki vatni yfir því þegar hún mætti á tísku­vik­una í Par­ís í sept­em­ber 2023 í glæsi­leg­um kjól, með ljóst hárið slegið og óförðuð eða með al­gjör­an lág­marks­farða.

„Þá er hún þessi týpa sem hugs­ar meira um nátt­úru­lega feg­urð. Hún var akkúrat and­stæðan áður fyrr, en það er ekki þar með sagt að hún sé ekki kynþokka­full með þetta „nýja út­lit“. Það kost­ar líka að líta svona vel út, að halda svona út­liti kom­in á sex­tugs­ald­ur.“

Af hverju verðum við hrifn­ari af þessu út­liti?

„Þetta er ákveðin and­tíska gegn karllæg­um öfl­um, líka gagn­vart markaðsöfl­un­um. Þú mót­mæl­ir þess­um heimi sem karl­menn hafa líka búið til, þar sem kon­ur eiga að vera brjóstagóðar, vel snyrt­ar og málaðar og allt til­heyr­andi. Þarna af­neitaði hún ein­hverju sem karl­menn hefðu frek­ar viljað sjá. Svo er þetta er stuðning­ur við um­hverf­is­sjón­ar­miðin.“

Pamela And­er­son var auðvitað aðal­stjarn­an í þátt­un­um Strand­vörðum, eða Baywatch, eins og flest­ir muna, alla­vega und­ir­rituð, sem var ung­ling­ur á þeim árum sem þætt­irn­ir voru vin­sæl­ast­ir.

„Hún átti auðvitað að vera snyrti­leg í Baywatch og þótt hún styngi sér í sjó­inn kom hún upp aft­ur með farðann í lagi og fín. Svo brýst hún út úr því og verður ákveðin ímynd þess að hún fylgi ekki feðraveld­inu held­ur sé bara hún sjálf, þessi þroskaða, flotta og sterka kona með alla sína reynslu.“

Ásdís árétt­ar að þetta með að vera ómálaður – sem oft fel­ur í sér lág­marks­farða – gefi ákveðið vald og geti um leið orðið traust­vekj­andi, en líkt og hún benti á í upp­hafi viðtals virðist al­menn­ing­ur leita eft­ir þessu trausti.

„Svo eru það radd­irn­ar sem segja að fyrst karl­menn séu ekki málaðir af hverju þurfi kon­ur að vera það.“

Það eru þess­ar gagn­rýn­isradd­ir sem alltaf eru til staðar og hafa alltaf verið, eins og Ásdís grein­ir frá. Á meðan einn seg­ir að það sé órétt­látt að kona þurfi að mála sig er ann­ar sem seg­ir: Af hverju má kon­an ekki vera máluð án þess að það sé túlkað sem órétt­látt eða niðrandi?

Og ætli það séu ekki þess­ar and­stæður í út­liti, smekk, fata­vali og öðru sem haldi sam­fé­lag­inu gang­andi? Það sel­ur, skap­ar umræður – sem oft mættu vera mild­ari – og fær fólk til að hugsa. And­stæðurn­ar eru nauðsyn­leg­ur hluti lífs­ins því að án þeirra hefði fólk ekk­ert að tala eða hugsa um.