Óheflaður bjargvættur af jaðrinum

Bygg­ing­in læt­ur ekki mikið yfir sér og hlýt­ur að hafa verið end­ur­byggð mörg­um sinn­um, enda nærri 700 ár liðin frá fæðingu þessa merka mennta­manns, en við hurð nr. 33 á Rue Tour­bet El Bey er lítið skilti þar sem stend­ur ritað á ar­ab­ísku: „Í þessu húsi fædd­ist sagn­fræðing­ur­inn og fræðimaður­inn Abd al-Rahm­an Ibn Khald­un á fyrsta degi rama­dan 1332 (732 AH).“

Það sæt­ir furðu að ekki sé fyr­ir löngu búið að breyta hús­inu í safn, enda mætti kalla Ibn Khald­un merk­asta hugsuð ís­lömsku gull­ald­ar­inn­ar. Kenn­ing­ar hans lögðu grunn­inn að heilu fræðigrein­un­um, s.s. hag­fræði, stjórn­mála­fræði og fé­lags­vís­ind­um, og nærri fjór­um öld­um á und­an Adam Smith skrifaði Ibn Khald­un um hagræna kosti sér­hæf­ing­ar og verka­skipt­ing­ar; hvernig inn­grip stjórn­valda skaða efna­hags­lífið og hvernig moln­ar und­an stoðum sam­fé­lags­ins ef eign­ar­rétt­ur­inn er ekki verndaður. Þegar ný­kjör­inn Ronald Reag­an kynnti efna­hags­um­bóta­áætl­un sína árið 1981 vitnaði hann í Ibn Khald­un sem hafði komið auga á – eins og Arth­ur Laf­fer gerði löngu síðar – að eft­ir því sem stjórn­völd hækka skatta, því minni verða heimt­urn­ar uns fólk miss­ir all­an hvata til að skapa verðmæti.

Stór­gallaði bjarg­vætt­ur­inn

Áhrifa Ibns Khald­uns gæt­ir víða, og ættu aðdá­end­ur Dune-kvik­mynd­anna og -bók­anna og Foundati­on-bóka­flokks­ins að finna kunn­ug­leg hug­tök í þeim skrif­um sem ar­ab­íski fjöl­fræðing­ur­inn er þekkt­ast­ur fyr­ir, þar sem hann reyn­ir að út­skýra ris og fall stór­velda. Hann benti á að þegar sam­fé­lög eru kom­in að fót­um fram birt­ist iðulega öfl­ug­ur bjarg­vætt­ur eða bylt­ing­ar­leiðtogi, mahdi, sem þjapp­ar fólki sam­an (með góðu eða illu!) og skap­ar öfl­ugt ríki sem blómstr­ar en verður eig­in vel­gengni að bráð eft­ir nokkr­ar kyn­slóðir, og hnign­ar uns nýr mahdi stíg­ur fram og reis­ir nýtt sam­fé­lag á rúst­um þess gamla, og þannig koll af kolli.

Ibn Khald­un áttaði sig á að í Afr­íku höfðu mörg stór­veldi komið og farið löngu fyr­ir hans tíð, og hann var nógu næm­ur til að sjá og skilja að gull­öld hins ar­ab­íska heims væri senn á enda og nýtt leiðandi afl að taka á sig mynd í hinni kristnu Evr­ópu.

Vopn­in bitu ekki á Trump

Það er hér sem Don­ald Trump kem­ur inn í mynd­ina, því að inn­reið hans í banda­rísk stjórn­mál fell­ur vel að kenn­ing­um Ibns Khald­uns. Don­ald Trump er mahdi okk­ar tíma, ekki vegna þess hvað hann er frá­bær og æðis­leg­ur af­burðamaður í alla staði, held­ur ein­mitt vegna þess hvað hann er sjálf­hverf­ur, ófyr­ir­sjá­an­leg­ur og óskamm­feil­inn fauti.

Þegar sag­an er skoðuð má finna fjöl­mörg dæmi sem passa vel við kenn­ing­ar Ibns Khald­uns. Það virðist ger­ast, æ ofan í æ, að sam­fé­lög­um tek­ur að hnigna ein­mitt vegna þess hvað þeim geng­ur vel. Vel­meg­un­in verður þess vald­andi að stjórn­kerfið blæs út og kæf­ir smám sam­an raun­hag­kerfið. Sam­hliða því verður til æ stærri elítu­stétt emb­ætt­is­manna og auðmanna, og fylgi­hnatta þeirra, sem gleyma sér í lífs­ins lystisemd­um og missa tök­in bæði á sjálf­um sér og rík­inu sem þeim hef­ur verið falið að stýra, og verða að lok­um svo lin­ir, spillt­ir og van­hæf­ir að minnstu áföll geta riðið sam­fé­lag­inu að fullu.

Þegar þjóðfé­lagið er komið á von­ar­völ stíg­ur fram grjót­h­arður nagli sem var mótaður á jaðri sam­fé­lags­ins, og er fyr­ir vikið laus við þá bresti og veik­leika sem gerðu frá­far­andi elítu lina og lé­lega. Hann kann að fá al­menn­ing á sitt band, oft með því að vísa til íhalds­samra gilda, og fólkið fagn­ar hon­um sem bjarg­vætti.

Rifj­um upp, sem snöggv­ast, hvernig lands­lagið var í banda­rísk­um stjórn­mál­um þegar Trump bauð sig fyrst fram: Stjórn­málaelít­an og stjórn­kerfið allt var fyr­ir löngu orðin eins­leitt, og sami óþef­ur­inn af valda­stofn­un­um sam­fé­lags­ins – að fjöl­miðlum meðtöld­um. Umræðan litaðist æ meira af póli­tískri rétt­sýni og dyggðaskreyt­ing­um, og lang­besta leiðin til að koma höggi á and­stæðing­inn var að finna ein­hverj­ar minni hátt­ar sak­ir langt aft­ur úr fortíðinni til að blása upp, eða skálda upp. Í stað mál­efna­legr­ar umræðu var vaðið í mann­inn með skít­kasti og aðdrótt­un­um.

Svo kom Trump, og spilaði eft­ir allt öðrum regl­um. Hann hafði verið nógu lengi á sjón­varps­skján­um til að kjós­end­ur hefðu ágæt­is hug­mynd um hvaða mann hann hefði að geyma, og hann var svo óforskammaður að hefðbundn­ar árás­ir demó­krata gátu ekki loðað við hann. Frek­ar en að svara árás­un­um lið fyr­ir lið, og vera mál­efna­leg­ur eins og aðrir hefðu gert, gaf hann ein­fald­lega frat í and­stæðinga sína og upp­nefndi þá eins og óknyttastrák­ur á leik­skóla­lóð. Á Wikipediu má meira að segja finna lang­an lista af þeim upp­nefn­um sem Trump hef­ur út­deilt á inn­lenda og er­lenda stjórn­mála­menn, og eru þau jafn­lýs­andi og jafn­fynd­in og þau eru barna­leg.

Sum­sé: ekk­ert fékk bitið á Trump, og al­menn­ing­ur sá í hon­um tæki­færi til að hrista upp í kerf­inu og von­andi laga það sem laga þyrfti. Tók stein­inn úr þegar merkikertið Hillary Cl­int­on kallaði stuðnings­menn Trumps rumpu­lýð (e. basket of deplorables) svo að blasti við hvers kon­ar gjá hafði mynd­ast á milli banda­rísku elít­unn­ar og venju­legra banda­rískra kjós­enda.

Aldrei hef­ur Trump orðið kjaftstopp, aldrei hef­ur hann lýst sig sigraðan, og aldrei hef­ur hann beðist af­sök­un­ar.

Arf­ur Tímúrs

Hitt er svo annað mál hvort það boði gott að mahdi skuli vera mætt­ur á svæðið.

Örlög­in höguðu því þannig til að árið 1401 hitt­ust Ibn Khald­un og túrk­menski her­stjór­inn Tímúr fyr­ir utan borg­ar­múra Dam­askus, en þeim fundi hef­ur verið líkt við það þegar Al­ex­and­er mikli hitti Arist­óteles, eða þegar Goet­he hitti Napó­leon. Íbúar Dam­askus sendu full­trúa sína til Tímúrs til að reyna að semja við hann um að hlífa borg­inni, og slóst Ibn Khald­un með í för. Fór svo vel á með fræðimann­in­um og her­stjór­an­um grimma að í 35 daga spurðu þeir hvor ann­an spjör­un­um úr. Tímúr vildi vita allt sem hann gat um aðstæður í Norður-Afr­íku og hef­ur ef­laust viljað meta hvort hann gæti stækkað veldi sitt í vesturátt. Ibn Khald­un leit hins veg­ar á Tímúr sem fyr­ir­bæri sem kjörið væri að rann­saka.

Tímúr var ein­mitt ekta mahdi, og hafði fyllt upp í það tóma­rúm sem skapaðist þegar Mong­óla­veldið var við það að líða und­ir lok, ein­mitt eft­ir forskrift Ibns Khald­uns. Á end­an­um teygði veldi hans sig alla leið frá Tyrklandi í vestri til Ind­lands í austri, og allt sem þurfti var smá trú­ar­hiti, vægðarlaus grimmd, og um það bil 17 millj­ón manns­líf.

Til að lýsa hvers kon­ar mann Tímúr hafði að geyma, og hvaða brögðum hann beitti, þá sat hann eitt sinn um tyrk­nesku borg­ina Si­vas og lofaði að engu blóði yrði úthellt ef íbú­arn­ir gæf­ust upp. Borg­ar­bú­ar hleyptu þá Tímúr inn og lét hann óðara taka 3.000 manns og grafa lif­andi. Hann sagðist hafa staðið við orð sín, enda blæddi ekki úr fórn­ar­lömb­um hans eft­ir að mokað hafði verið yfir þau.

Ibn Khald­un var að lok­um leyft að halda til heim­il­is síns í Kaíró. Á meðan á því ferðalagi stóð réðst Tímúr inn í Dam­askus og framdi þar ein­hver skelfi­leg­ustu voðaverk sem sög­ur fara af. Þegar borg­in hafði verið lögð í rúst lét Tímúr stafla þar upp í stóra hrúgu 20.000 haus­um fórn­ar­lamba sinna en þeir einu sem hann hlífði voru hand­verks­menn borg­ar­inn­ar sem send­ir voru til starfa í Samarkand þar sem þeir gætu orðið að ein­hverju gagni.

Tímúr tókst að leggja und­ir sig mikið landsvæði og íbú­ar Samarkand voru af­skap­lega ánægðir með sinn mann. Hon­um tókst hins veg­ar ekki að koma á nógu góðu stjórn­kerfi og þegar veik­indi felldu Tímúr klofnaði veldið strax í smærri ein­ing­ar, og af­kom­end­ur hans og arf­tak­ar áttu í stöðugum ill­deil­um og átök­um. Einni öld síðar var næst­um ekk­ert eft­ir af því sem Tímúr hafði byggt.

Það er nefni­lega ekki nóg, eitt og sér, að hrista upp í hlut­un­um.